การศึกษาเปรียบเทียบเรื่อง ความหลุดพ้น ตามทรรศนะพระพุทธศาสนานิกายเถรวาท และนิกายเซ็น

Abstract

วิทยานิพนธ์ฉบับนี้มีจุดมุ่งหมายที่จะเปรียบเทียบคำสอนที่เกี่ยวกับความหลุดพ้นในพระพุทธศาสนานิกายเถรวาทและนิกายเซ็น แม้ว่าเถรวาทและเซ็นจะเป็นพระพุทธศาสนาที่ต่างนิกายก็ตาม แต่ทั้งสองนิกายก็มีความเชื่อในเรื่องความหลุดพ้นเช่นเดียวกัน และต่างก็ถือว่าความหลุดพ้นเป็นจุดมุ่งหมายที่สำคัญสูงสุด ประเด็นที่มุ่งเปรียบเทียบ ได้แก่ หลักธรรมสำคัญที่เกี่ยวข้องกับความหลุดพ้น, จุดมุ่งหมายสูงสุด, วิธีปฏิบัติเพื่อเข้าถึงความหลุดพ้น, ขั้นตอนของความหลุดพ้น, และผู้เข้าถึงความหลุดพ้น จากการวิจัยได้พบว่า พระพุทธศาสนาทั้งสองนิกายนี้มีสิ่งที่คล้ายและแตกต่างกันในประเด็นที่สำคัญดังต่อไปนี้ สำหรับหลักธรรมสำคัญที่เกี่ยวข้องกับความหลุดพ้น เซ็นมักพูดถึง ความว่าง, ศูนยตา และปริศนาธรรมต่าง ๆ เมื่อพิจารณาถึงสาระสำคัญของคำสอนเหล่านี้จะพบว่าคำสอนเหล่านี้มิใช่ของใหม่ที่ต่างไปจากของฝ่ายเถรวาท แต่เป็นการย้ำหลักธรรมในเรื่องอนัตตาของฝ่ายเถรวาทนั่นเอง จึงพอจะกล่าวได้ว่า หลักธรรมต่าง ๆ ของเซ็นกับเถรวาทนั้นเข้ากันได้ในตัว เกี่ยวกับจุดมุ่งหมายสูงสุด จากการวิจัยทำให้เราทราบว่า ทั้งเถรวาทและเซ็น มีความเห็นสอดคล้องว่า ชีวิตเป็นสภาพที่มากไปด้วยทุกข์ การพ้นทุกข์จึงเป็นสิ่งสำคัญเหนือสิ่งอื่นใด ทั้งสองนิกายจึงมีจุดมุ่งหมายปลายทางอย่างเดียวกัน คือ แสวงหาแนวทางที่จะทำให้ชีวิตหลุดพ้นจากทุกข์ทั้งปวง แล้วบรรลุถึงความสุขอันยั่งยืนถาวร ส่วนที่ต่างกันก็คือ เซ็นเน้นความหลุดพ้นชนิดที่เร่งด่วนกว่าฝ่ายเถรวาท เกี่ยวกับการปฏิบัติเพื่อเข้าถึงความหลุดพ้น จะพบว่า การปฏิบัติธรรมของเถรวาทและเซ็นมีปทัฏฐานอยู่บนศีล สมาธิ ปัญญา หรือระบบมัชฌิมปฏิปทาอย่างเดียวกัน แต่มีรายละเอียดปลีกย่อยที่ต่างกันอยู่บ้าง เช่น ฝ่ายเถรวาทมีการพิจารณาร่างกายว่าเป็นของปฏิกูล แต่ฝ่ายเซ็นไม่มี ฝ่ายเซ็นนิยมการขบปริศนาธรรม ในขณะที่ฝ่ายเถรวาทไม่นิยม เป็นต้น อนึ่ง การวิจัยเชิงเปรียบเทียบเกี่ยวกับความหลุดพ้นนี้ นับว่าได้ทำความลำบากแก่ผู้วิจัยอย่างยิ่ง ทั้งนี้เพราะเรื่องของความหลุดพ้นนั้น เป็นเรื่องที่เกี่ยวข้องกับสภาภายใน อันผู้รู้ผู้เข้าถึงเท่านั้น จึงจะรู้แจ้งเห็นจริง อีกทั้งยังมีเหตุผลอื่น ๆ อีก อาทิ ความลึกลับซับซ้อน อันจะต้องอาศัยการปฏิบัติทดลองซึ่งกินเวลานาน ดังนั้นการวิจัยเชิงเปรียบเทียบเท่าที่ได้ทำมา เห็นว่าเป็นไปเพียงเพื่อให้ได้รับความรู้ความเข้าใจในลักษณะกว้าง ๆ เท่านั้น คำตอบจากการวิจัย พอจะสรุปสั้น ๆ ในที่นี้ว่า คำสอนที่เกี่ยวกับความหลุดพ้นของฝ่ายเถรวาทและเซ็นนั้น สอดคล้องกันในหลักการใหญ่ๆ มีรายละเอียดปลีกย่อยที่ผิดเพี้ยนกันบ้าง แต่ก็กล่าวได้ว่า ไม่ขัดแย้งกับหลักการใหญ่