ขอบเขตพระอำนาจของกรมพระราชวังบวรสถานมงคล ในสมัยรัตนโกสินทร์

Abstract

การวิจัยนี้ มุ่งที่จะค้นคว้าหาข้อมูลต่าง ๆ ที่เกี่ยวกับตำแหน่งกรมพระราชวังบวรสถานมงคลอย่างละเอียด ไม่ว่าจะเป็นข้อมูลที่เกี่ยวข้องโดยตรงหรือไม่ก็ตาม ทั้งนี้เพื่อศึกษาพระอำนาจของกรมพระราชวังบวรสถานมงคลว่า ทรงมีเพียงใด และภายในขอบเขตใด สอดคล้องกับทางทฤษฎีที่ว่า ทรงมีพระอำนาจเป็นที่สองรองจากพระเจ้าแผ่นดินหรือไม่ อย่างไร และมีวิวัฒนาการแห่งอำนาจเป็นไปในทำนองใด สูงสุด และต่ำสุดในรัชกาลใด ในขณะเดียวกัน ผู้เขียนก็ได้เสนอถึงต้นกำเนิด ความเป็นมา จุดประสงค์ในการสถาปนาตำแหน่งกรมพระราชวังบวรสถานมงคล ตลอดจนความสำคัญของตำแหน่งดังกล่าว ในระบบการเมืองการปกครองของกรุงสยาม ในระบอบสมบูรณาญาสิทธิราช ว่าทรงมีความสำคัญมากน้อยเพียงใด เป็นตำแหน่งที่เป็นประโยชน์ หรือก่อให้เกิดโทษอย่างไรต่อระบบการปกครองดังกล่าว นอกจากนี้ ก็ได้เสนอพระปรีชาสามารถและความเป็นอัจฉริยบุรุษของกรมพระราชวังบวรสถานมงคลบางพระองค์ ที่ได้มีส่วนร่วมในการปกครองประเทศ โดยเปรียบเทียบกับฝ่ายพระเจ้าแผ่นดินไว้ด้วย การวิจัยแบ่งเป็น 7 บท โดยมีบทนำ และบทสรุปกับข้อเสนอแนะอยู่ต่างหากบทนำ กล่าวถึงความเป็นมาของปัญหา วัตถุประสงค์และขอบเขตของการวิจัย ประโยชน์ที่จะได้รับจากการวิจัย ตลอดจนวิธีดำเนินการวิจัยและคำชี้แจงบางประการ บทที่ 1 กล่าวถึงแหล่งกำเนิด และตำแหน่งพระมหาอุปราช ที่ปรากฏขึ้นในกลุ่มประเทศคาบสมุทรอินโดจีน พร้อมกับแสดงคุณลักษณะของตำแหน่งดังกล่าวไว้อย่างกว้าง ๆ เพื่อเปรียบเทียบให้เห็นถึงความคล้ายคลึงและข้อแตกต่างในระหว่างกัน ต่อจากนั้น ผู้เขียนกล่าวถึงความเป็นมาของตำแหน่งพระมหาอุปราชที่ปรากฏขึ้นในแผ่นดินไทย ตั้งแต่สมัยสุโขทัยจนถึงสมัยอยุธยา โดยเริ่มต้นจากหลักเกณฑ์ในการสถาปนา ขอบเขตพระอำนาจ และสิทธิในราชสมบัติ ทั้งนี้เพื่อให้เห็นถึงพระอำนาจของตำแหน่งกรมพระราชวังบวรสถานมงคลในสมัยดังกล่าว อันจะเป็นแนวทางให้เข้าใจถึงพระอำนาจหน้าที่ของตำแหน่งกรมพระราชวังบวรสถานมงคลในสมัยรัตนโกสินทร์ได้ดีขึ้น บทที่ 2 กล่าวถึงการสถาปนาตำแหน่งกรมพระราชวังบวรสถานมงคล ในสมัยรัตนโกสินทร์ทั้งห้ารัชกาล พร้อมกับทำการวิเคราะห์มูลเหตุสำคัญในการสถาปนาไว้อย่างละเอียด เพราะเป็นแนวทางหนึ่งที่จะแสดงให้เห็นว่า กรมพระราชวังบวรสถานมงคลแต่ละพระองค์ ทรงไว้ซึ่งพระอำนาจมากน้อยต่างกันอย่างไร บทที่ 3 กล่าวถึงพระอำนาจและพระภาระหน้าที่ที่ทรงรับผิดชอบส่วนพระองค์โดยตรง คือ การปกครองพระราชวังบวรสถานมงคล โดยแยกกล่าวในสามลักษณะ คือ ด้านนิติบัญญัติ ด้านบริหารและด้านตุลาการ ในขณะเดียวกัน ได้ทำการวิเคราะห์ให้เห็นถึงพระราชอำนาจของฝ่ายพระราชวังหลวงและพระอำนาจฝ่ายพระราชวังบวรสถานมงคลที่เหลื่อมล้ำกันอยู่ บทที่ 4 เป็นเรื่องราวเกี่ยวกับพระอำนาจ และพระภารกิจในด้านการป้องกันพระราชอาณาเขต อันเป็นพระภารกิจในความรับผิดชอบมาแต่สมัยโบราณ หรือกล่าวอีกนัยหนึ่งพระองค์ทรงไว้ซึ่งพระอำนาจในด้านการทหารนั่นเอง การวิจัยในบทนี้เป็นไปในแนวของการแสดงพระอำนาจในยามออกบัญชาราชการสงคราม และการทรงไว้ซึ่งพระอำนาจในยามว่างราชการสงคราม บทที่ 5 กล่าวถึงพระอำนาจและหน้าที่ประจำพระองค์ที่ต้องทรงปฏิบัติในขณะว่างราชการสงคราม หรือขณะประทับในราชธานี ได้แก่ การปฏิบัติพระอุปราชานุกิจ การประกอบพระราชพิธี การดับทุกข์และบำรุงสุขแก่ปวงอาณาประชาราษฎร์ บทที่ 6 กล่าวถึงพระอำนาจในทางการเมืองซึ่งรวมทั้งการเมืองภายในและการเมืองภายนอก (ต่างประเทศ) ตลอดจนสิทธิในราชสมบัติ บทที่ 7 กล่าวถึงพระอำนาจในวงการศาสนกิจ และปลีกย่อยอื่น ๆ เช่นการสร้างพระราชวังบวรสถานมงคล และตำหนักที่ประทับตามหัวเมือง พระอำนาจและพระปรีชาสามารถตามพระอัธยาศัย อันได้แก่ ด้านวรรณกรรม ด้านการช่าง และวิทยาการแบบตะวันตกเป็นต้น อนึ่ง ในบทที่ 2 ถึงบทที่ 7 ซึ่งเป็นเนื้อหาที่เกี่ยวข้องกับกรมพระราชวังบวรสถานมงคลในสมัยรัตนโกสินทร์โดยตรง ผู้เขียนได้สอดแทรกการวิเคราะห์ในแนวเปรียบเทียบพระอำนาจของแต่ละพระองค์ ในการปฏิบัติพระภารกิจด้านต่าง ๆ ไว้ด้วย เพื่อแสดงให้เห็นว่า แต่ละพระองค์ทรงดำรงไว้ซึ่งพระอำนาจมากน้อยกว่ากันเพียงใดและอย่างไร พร้อมกับเสนอมูลเหตุอันเป็นปัจจัยสำคัญที่ทำให้แต่ละพระองค์ทรงดำรงไว้ซึ่งพระอำนาจเหลื่อมล้ำกันเช่นนั้นไว้ด้วย ต่อจากบทที่ 7 ผู้เขียนได้สรุปตำแหน่งกรมพระราชวังบวรสถานมงคล ตั้งแต่ต้นกำเนิดจนถึงสมัยรัตนโกสินทร์ว่ามีการตีความหมายกันอย่างไร และแปรรูปไปในลักษณะใดบ้าง และแสดงผลการวิจัยว่าการที่ตำแหน่งกรมพระราชวังบวรสถานมงคลได้คลี่คลายเป็นไปเช่นนั้น บังเกิดผลดีและผลเสียต่อระบบการปกครองของกรุงสยามในขณะนั้นมากน้อยเพียงใด พร้อมกับเสนอความเห็นถึงความเหมาะสมและความไม่เหมาะสมของตำแหน่งกรมพระราชวังบวรสถานมงคลในแต่ละรัชกาลไว้ด้วย และจบลงด้วยข้อเสนอแนะบางประการ คือ ถ้าได้มีโอกาสค้นคว้าเอกสารจากฝ่ายกรมพระราชวังบวรสถานมงคลมากกว่านี้ ก็คงจะทำให้รู้จักกรมพระราชวังบวรสถานมงคลมากยิ่งขึ้น.