ลักษณะไทยในพุทธสถาน : การศึกษา คำ

Abstract

งานวิจัยนี้ เป็นการศึกษา "คำ" ที่ช่างในอดีตใช้อธิบายลักษณะสถาปัตยกรรมไทย โดยเน้นเฉพาะคำที่เกี่ยวเนื่องกับ "พื้นที่" ในพุทธสถาน เพื่อทำความเข้าใจ แนวคิด และ ลักษณะพื้นที่ในงานสถาปัตยกรรม ที่เกี่ยวเนื่องกับคำเหล่านั้น วิธีดำเนินงานวิจัย ใช้การศึกษาข้อมูลเชิงเอกสาร โดยเอกสารสำคัญที่ใช้ในการศึกษาสืบค้นคำ จะพิจารณาจากพระนิพนธ์ในสมเด็จฯ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรนุวัดติวงศ์ เป็นหลัก เมื่อได้คำสำคัญที่ใช้ในงานวิจัย จะทำการศึกษาพจนานุกรม ครอบคลุมตั้งแต่ฉบับบุกเบิกจนถึงปัจจุบัน เพื่อเปรียบเทียบความหมายของคำในบริบทต่างๆ จากนั้นจะนำคำเหล่านี้ไปใช้เป็น "กรอบ" ในการศึกษาลักษณะสถาปัตยกรรมในประเด็นต่างๆ ที่เกี่ยวเนื่องกับคำ และทำการวิเคราะห์ อภิปราย เรื่องลักษณะไทย ต่อไป ขอบเขตงานวิจัยนี้ ไม่ได้เน้นจำนวนคำ แต่จะใช้ คำสำคัญบางคำ เป็นกรอบในการพิเคราะห์ลักษณะสำคัญของพื้นที่ในพุทธสถาน เพื่อนำไปสู่ความเข้าใจ "ลักษณะไทยในอดีต" เป็นหลัก โดยคำที่ใช้ในการศึกษา ประกอบไปด้วยคำว่า ระเบียง เฉลียง พะไล ชาน ชาลา ลาน คด สีมา ฝา ผนัง กำแพงแก้ว ห้อง จากการศึกษา พบว่าคำบางคำ สะท้อนลักษณะพื้นที่ในทำนองเดียวกัน และบางคำก็สื่อลักษณะเฉพาะของพื้นที่ แตกต่างไปจากคำอื่นๆ ซึ่งในที่นี้สามารถจำแนกกลุ่มคำได้เป็น 6 กลุ่ม คือ 1. ระเบียง เฉลียง พะไล เป็นพื้นที่ส่วนที่ต่อจากอาคาร มีหลังคาคลุม 2. ชาน ชาลา ลาน เป็นพื้นที่ภายนอกอาคารหรือพ้นออกไปจากแนวเขต ไม่มีหลังคาคลุม 3. ระเบียง คด เป็นพื้นที่ล้อมรอบประธานสำคัญในพุทธสถาน 4. สีมา เป็นพื้นที่สมมติเพื่อใช้ในการสังฆกรรม ตามพระวินัย 5. ฝา ผนัง กำแพงแก้ว ไม่ได้แสดงพื้นที่ แต่ใช้เป็นเครื่องกั้นกำหนดพื้นที่ 6. ห้อง เป็น "ส่วน" ของพื้นที่ในลักษณะต่างๆ ซึ่งมีขอบเขตและเส้นแบ่งพื้นที่ชัดเจน นอกจากนี้ จากการศึกษา พบข้อสังเกตว่า คำ ที่เกี่ยวเนื่องกับพื้นที่เฉพาะสำคัญในพุทธสถาน แต่ละคำจะใช้อธิบาลักษณะพื้นที่ในแต่ละส่วนที่มี "ขอบเขต" และ "เส้นแบ่ง" ที่ชัดเจน ซึ่งพื้นที่ในแต่ละส่วนนั้น ก็จะสะท้อน "ความหมาย" และ ลักษณะ "การใช้พื้นที่" แตกต่างกัน อาทิ 1. ระเบียงคด แสดงขอบเขตและเส้นแบ่งชัดเจน ในลักษณะปิดล้อมรอบประธานสำคัญในพุทธสถาน เพื่อสื่อความหมายเชิงสัญลักษณ์ พื้นที่ในคติจักรวาล 2. สีมา มีขอบเขตและ เส้นแบ่งที่เกิดจากการกำหนด เครื่องหมายเขต โดยสีมาเป็นพื้นที่ซึ่งต้องปฏิบัติตามกฎข้อบัญญัติในพระวินัย เป็นเขตแดนศักดิ์สิทธิ์ที่สะท้อน ความหมาย และการใช้พื้นที่ แตกต่างไปจากภายนอกอย่างชัดเจน 3. กำแพงแก้ว ทำหน้าที่เป็นเส้นแบ่ง กั้นลัอมพื้นที่ เพื่อสื่อความหมายว่าภายในขอบเขตกำแพงนั้น เป็นพื้นที่สำคัญในพุทธสถาน 4. ฝา ผนัง เป็นเส้นแบ่งกั้นล้อมพื้นที่สำคัญ ซึ่งทำให้เกิด ห้อง ที่มีขอบเขตชัดเจน โดยเฉพาะอย่างยิ่ง สำหรับ ห้อง ที่เป็นพื้นที่ประดิษฐานพระพุทธรูปปฏิมาประธาน จะสื่อความหมายว่าห้องนั้น คือ "พระคันธกุฎี" ที่ประทับแห่งพระพุทธองค์ ผู้ทรงเป็นประธาน ณ ที่แห่งนั้น เมื่อนำข้อสังเกตเรื่องคำที่ได้จากการวิจัย ไปทำการวิเคราะห์ ประกอบกับการศึกษา แนวคิดและทฤษฎีต่าง ๆ ว่าด้วยเรื่อง "พื้นที่ศักดิ์สิทธิ์" ซึ่งเป็นมุมมองที่สะท้อนให้เห็น ลักษณะร่วมของพื้นที่ทางศาสนา ตามโลกทัศน์เดิมในอดีตของมนุษย์ และศึกษามุมมอง "พื้นที่ในคติไทย" เพื่อเข้าใจโลกทัศน์เรื่องพื้นที่ของไทยในอดีต ที่แตกต่างไปจากพื้นที่ในคติปัจจุบัน ซึ่งจากการศึกษาวิเคราะห์ข้อมูล ในที่นี้สามารถสรุปลักษณะสำคัญของพื้นที่ในพุทธสถานได้เป็นสามประการ คือ 1) พื้นที่ในพุทธสถาน มี "ขอบเขต" และ "เส้นแบ่ง" ที่ชัดเจน 2) พื้นที่ในพุทธสถาน มีการให้ "ความหมาย" ที่แตกต่างกัน 3) พื้นที่ในพุทธสถาน มี"ลำดับความสำคัญ" ในการใช้พื้นที่ และมี "กฎ" ในการปฏิบัติต่างกัน ลักษณะสำคัญทั้งสามประการ สะท้อนให้เห็นว่า พื้นที่ในคติไทยหรือพื้นที่ในพุทธสถาน (ตามกรอบโลกทัศน์เดิม) แต่ละพื้นที่จะต้องมีการนิยาม และ คำเป็นสัญลักษณะเพื่อสื่อลักษณะของพื้นที่นั้น ในบทสุดท้ายของงานวิจัย เป็นการนำข้อสรุปลักษณะสำคัญของพื้นที่ มาใช้เป็นกรอบในการพิเคราะห์ อภิปราย ในประเด็นที่เกี่ยวเนื่องกับพื้นที่ในคติปัจจุบัน ตามกรอบโลกทัศน์แบบสมัยใหม่ ที่ส่งผลต่อการเปลี่ยนแปลงลักษณะพื้นที่ในพุทธสถาน จนทำให้ลักษณะไทยบางประการหายไป และเสนอแนะแนวทางสำหรับการวิจัยในประเด็นที่เกี่ยวข้องต่อไป