ความรับผิดทางอาญาของนิติบุคคล

Abstract

นิติบุคคลเป็นบุคคลตามกฎหมาย เกิดขึ้นโดยอาศัยอำนาจแห่งบัญญัติของกฎหมาย มีสิทธิและหน้าที่ต่างๆ ได้ตามบทบัญญัติทั้งปวงแห่งกฎหมาย ภายในขอบวัตถุที่ประสงค์ของตน ดังมีกำหนดไว้ในข้อบังคับหรือกฎหมายจัดตั้ง และมีฐานะเป็นบุคคลต่างหากจากบุคคลธรรมดาที่รวมกันเข้านั้น มีความเห็นเกี่ยวกับเรื่องความรับผิดทางอาญาของนิติบุคคล แยกออกเป็นสองฝ่าย ฝ่ายหนึ่งไม่เห็นด้วยที่จะให้นิติบุคคลต้องรับผิดทางอาญา เพราะนิติบุคคลโดยสภาพแล้ว ไม่มีตัวตน ไม่มีชีวิตจิตใจ ไม่มีการกระทำและเจตนาที่แสดงออกเองได้ และความผิดบางชนิดมีโทษซึ่งไม่อาจใช้ลงกับนิติบุคคลได้ เช่น โทษประหารชีวิต จำคุก กักขัง ส่วนอีกฝ่ายหนึ่งเห็นด้วยที่จะให้นิติบุคคลมีความรับผิดทางอาญา เพราะกฎหมายได้รับรองฐานะของนิติบุคคลไว้แล้ว และอาจแสดงเจตนาหรือกระทำการได้โดยผ่านทางผู้แทนของนิติบุคคล นอกจากนี้ยังอาจใช้โทษทางอาญา เช่น โทษปรับริบทรัพย์สิน กับนิติบุคคลได้ และประการสำคัญหากนิติบุคคลไม่สามารถมีความรับผิดทางอาญาได้แล้ว ก็อาจทำให้มีการใช้นิติบุคคลเป็นเครื่องมือในการแสวงหาผลประโยชน์ในทางที่มิชอบด้วยกฎหมายได้ ความรับผิดทางอาญาของนิติบุคคลตามกฎหมายไทย เริ่มมีมาตั้งแต่เมื่อครั้งใช้กฎหมายลักษณะอาญาแล้ว โดยได้มีการยอมรับทฤษฎีทาง Common Law ที่เรียกว่า ทฤษฎี alter ego (ฉันคือผู้อื่น) ซึ่งหมายความว่า ให้ถือเอา การกระทำและเจตนาของผู้แทนของนิติบุคคลเป็นการกระทำและเจตนาของนิติบุคคลนั้นเอง ดังนั้น นิติบุคคลจึงมีเจตนาทางอาญาได้ และศาลฎีกาของไทยได้วางหลักไว้ในคำพิพากษาฎีกาที่ 787 – 788/2506 (ประชุมใหญ่) ฏ.1341 ว่า นิติบุคคลมีเจตนาในการกระทำความผิดอาญาได้ ซึ่งต้องพิจารณาจากลักษณะของความผิด พฤติการณ์แห่งการกระทำ ตลอดจนอำนาจหน้าที่ของผู้แทนนิติบุคคล ประกอบกับวัตถุที่ประสงค์ของนิติบุคคลที่ได้จดทะเบียนไว้หรือตามกฎหมายจัดตั้งเป็นประการสำคัญด้วย เมื่อนิติบุคคลมีเจตนาในทางอาญาได้ นิติบุคคลก็ย่อมมีความรับผิดหรือกระทำความผิดอาญาได้ เช่นเดียวกับบุคคลธรรมดา (เว้นแต่ กรณีเป็นความรับผิดที่เป็นการเฉพาะตัวขอบุคคลธรรมดา) ในบางกรณีนิติบุคคลกับบุคคลธรรมดาอาจมีการกระทำความผิดด้วยกันได้ โดยเป็นตัวการร่วมกันกระทำความผิด หรือเป็นผู้ใช้ให้ผู้อื่นกระทำความผิด หรือมีการสนับสนุนการกระทำความผิด สำหรับฐานความผิดที่นิติบุคคลอาจกระทำได้นั้น ไม่อาจกำหนดแน่นอนได้ แต่จะต้องพิจารณาจากการกระทำแต่ละเรื่องเป็นกรณี ๆ ไป ซึ่งอาจต้องพิจารณาจากลักษณะของความผิด และพฤติการณ์แห่งการกระทำประกอบกัน และที่ศาลฎีกาได้ลงโทษนิติบุคคลไปแล้ว ได้แก่ ความผิดฐานเลียนเครื่องหมายการค้า, ปลอมและใช้เอกสารปลอม, ฉ้อโกงประชาชน, ความผิดเกี่ยวกับการค้า, ความผิดอันเกิดจากการใช้เช็ค, ความผิดลหุโทษตามประมวลกฎหมายอาญา มาตรา 368 ฯลฯ ส่วนโทษที่จะใช้ลงกับนิติบุคคลนั้น ย่อมเป็นไปตามกฎหมายตามสภาพของความผิด และตามสภาพของนิติบุคคลที่จะเปิดช่องให้ลงได้ นอกจากนี้ยังอาจใช้มาตรการอย่างอื่น เช่น การสั่งให้เลิกกิจการ การพักใช้ใบอนุญาต ประกอบเข้ากับโทษที่จะใช้ลงแก่นิติบุคคลได้อีกด้วย