สิทธิของราษฎรไทยในการใช้ประโยชน์และเป็นเจ้าของที่ดิน พ.ศ. 2444-2468 : ศึกษากรณีที่ราบลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยาตอนล่าง

Abstract

ศึกษาถึงความเป็นมาของสิทธิในการใช้ประโยชน์และเป็นเจ้าของที่ดินของราษฎรไทย ในเขตพื้นที่ราบลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยาตอนล่าง ซึ่งครอบคลุมพื้นที่ กรุงเทพฯ นนทบุรี อยุธยา สระบุรี ลพบุรี อ่างทอง สิงห์บุรี ปทุมธานี นครนายก สมุทรปราการ นครปฐม ราชบุรี ซึ่งจากการศึกษาพบว่า ราษฎรไทยในเขตพื้นที่นี้ในอดีตนับตั้งแต่สมัยอยุธยาเป็นอย่างน้อยจนถึงช่วงก่อนการประกาศใช้ ประกาศออกโฉนดที่ดิน ร.ศ. 120 (พ.ศ. 2444) เคยมีสิทธิในการใช้ประโยชน์และเป็นเจ้าของที่ดินโดยพฤตินัยที่เรียกว่าสิทธิเหนือที่ดิน และวางอยู่บนหลักการการทำประโยชน์ในที่ดินจนเกิดกรรมสิทธิ์ขึ้น โดยราษฎรจะมีอำนาจอิสระในการเป็นเจ้าของกรรมสิทธิ์ในที่ดินโดยไม่ต้องซื้อ เพียงแต่ต้องแบ่งผลประโยชน์ให้กับรัฐตามพันธะสัญญาในรูปภาษีอากร ทำให้สิทธิดังกล่าวยังคงมีความผูกพันกับระบบมูลนายไพร่ เนื่องจากราษฎรทั้งหลายต้องขึ้นทะเบียนเป็นไพร่ มีสังกัดมูลนายและมูลนายเป็นผู้รวบรวมบรรดาผลประโยชน์ ที่เป็นส่วนแบ่งจากราษฎรเพื่อนำเข้าสู่รัฐอีกทอดหนึ่งครั้นเมื่อพฤติกรรมการทำประโยชน์ในที่ดินขยายตัว มาสู่การปลูกพืชเศรษฐกิจอย่างกว้างขวางซึ่งรวมถึงการปลูกข้าวด้วย ได้ส่งผลอย่างมากที่ทำให้ที่ดินมีมูลค่าเป็นตัวเงิน อันนำมาสู่การที่รัฐจะให้ความสนใจกับการครอบครองที่ดินแทนการควบคุมกำลังคน การที่ที่ดินมีมูลค่าเป็นตัวเงินและมีค่าดุจเดียวกับทรัพย์ ทำให้รัฐต้องการควบคุมที่ดินโดยตรงผ่านมาตรการต่างๆ ได้แก่ การควบคุมที่ดินผ่านชุมชนชาวต่างถิ่น และระบบเจ้าภาษีนายอากร ในสมัยรัชกาลที่ 2-3 และการควบคุมด้วยกลไกทางกฎหมายในช่วงรัชกาลที่ 4-6 อันเป็นขั้นตอนสุดท้ายของการควบคุมระบบกรรมสิทธิ์ที่ดินอย่างเป็นลายลักษณ์อักษร แต่ถึงแม้รัฐจะมีวิธีการจัดระบบกรรมสิทธิ์ที่ดินที่เป็นลายลักษณ์อักษร แต่ผลลัพธ์ที่ออกมา รัฐก็ยังคงคำนึงถึงหลักการเรื่องของการทำประโยชน์จนเกิดกรรมสิทธิ์ขึ้น โดยเฉพาะในช่วงเวลาที่สังคมไทยกำลังก้าวสู่ความทันสมัย พ.ศ. 2444-2468 อันเป็นช่วงเวลาที่วิทยานิพนธ์ฉบับนี้ศึกษา