บทบาทขององค์การอาสาสมัครเอกชนในการสร้างสถาบันเกษตรกรเพื่อการพัฒนา : ศึกษากรณีการสร้างกลุ่มธนาคารข้าว ขององค์การอนุเคราะห์เด็ก เปรียบเทียบอ้างอิง การสร้างกลุ่มธนาคารข้าวของกรมพัฒนาชุมชน

Abstract

ประเทศไทยใน 2-3 ทศวรรษที่ผ่านมา ได้มีการเปลี่ยนแปลงต่าง ๆ เกิดขึ้นมากมาย โดยเฉพาะอย่างยิ่งนับตั้งแต่มีแผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติเป็นต้นมา อย่างไรก็ตาม การเปลี่ยนแปลงที่เกิดขึ้น ได้ก่อให้เกิดปรากฏการณ์แห่งการกระจายผลประโยชน์ที่ไม่เท่าเทียมกันในสังคม รัฐไม่อาจแสดงบทบาทในการจัดสรรทรัพยากรและผลประโยชน์ต่าง ๆ ไปสู่คนยากจนส่วนใหญ่ในสังคมได้อย่างมีประสิทธิภาพ และในบางขณะกลับมีลักษณะเอนเอียงไปเพื่อผลประโยชน์ของคนกลุ่มน้อยเฉพาะกลุ่มอีกด้วย เมื่อคำนึงถึงขีดจำกัดของรัฐและสถาบันราชการเช่นนี้ ทำให้เกิดความสนใจที่จะศึกษาดูถึงบทบาทของสถาบันนอกระบบราชการ โดยเฉพาะอย่างยิ่งองค์การอาสาสมัครเอกชน ซึ่งเป็นสถาบันที่ไม่แสวงกำไรว่าจะสามารถแสดงบทบาทเป็นจักรกลสำคัญอีกตัวหนึ่งในการดำเนินการพัฒนาประเทศ ให้มีทิศทางที่อำนวยประโยชน์แก่คนส่วนใหญ่ในสังคมให้มากที่สุดได้หรือไม่ ในการศึกษาครั้งนี้ เราได้แบ่งการศึกษาออกเป็นสองส่วน คือ ส่วนแรก ทำการศึกษาวิจัยเชิงเอกสาร โดยการตรวจสอบการดำเนินงานพัฒนาของฝ่ายรัฐในอดีตที่ผ่านมาพร้อมทั้งพิจารณาเงื่อนไขและความเหมาะสมขององค์การอาสาสมัครเอกชนในการเข้าไปมีส่วนร่วมพัฒนาประเทศ จากการศึกษาเราพบว่า การพัฒนาที่ผ่านมาของฝ่ายรัฐนั้น ประสบปัญหาและจุดบกพร่องหลายประการ ประการแรก นโยบาย แผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมของประเทศไทยในอดีตที่ผ่านมา จนกระทั่งสิ้นสุดแผนพัฒนาฯ ฉบับที่ 4 ไม่สามารถที่จะตอบสนองประโยชน์ของประชาชนส่วนใหญ่ของสังคม ทั้งนี้เป็นเพราะรัฐองปัญหาของเกษตรกรแต่เพียงเรื่องของปรากฏการณ์เท่านั้น ไม่ได้เข้าใจปัญหาของเกษตรกรอย่างแท้จริง ฉะนั้น แนวทางการแก้ไขปัญหาของรัฐ จึงเป็นการแก้ในด้านเทคนิคและการเจริญเติบโตทางเศรษฐกิจเป็นสำคัญ ประการที่สอง ระบบราชการซึ่งเป็นกลไกสำคัญในการดำเนินการพัฒนาประเทศของฝ่ายรัฐนั้นยังมีลักษณะการรวมศูนย์อำนาจมากกว่าการกระจายอำนาจ ทำให้การดำเนินการพัฒนาโดยฝ่ายราชการไม่เกิดประสิทธิภาพเท่าที่ควร มีลักษณะล่าช้า ไม่คล่องตัว และอำนาจการตัดสินใจไม่ชัดเจนสภาพเช่นนี้ทำให้เป็นอุปสรรคขัดขวางต่อการพัฒนาประเทศที่เอื้ออำนวยประโยชน์ต่อประชาชนส่วนใหญ่ ประการที่สาม คุณภาพของบุคลากรของรัฐยังด้อยประสิทธิภาพ ไม่สามารถผลักดันการพัฒนาประเทศไปสู่เป้าหมายที่อำนวยประโยชน์ให้แก่คนส่วนใหญ่ได้ นอกจากนั้นเราได้ศึกษาสภาพและบทบาทขององค์การอาสาสมัครเอกชน และพบว่าบทบาทขององค์การอาสาสมัครเอกชนในการช่วยพัฒนาประเทศนั้นยังกระทำได้เฉพาะในจุดเล็ก ๆ ของสังคมเท่านั้น แต่องค์การอาสาสมัครเอกชนมีข้อเด่น คือ มีเป้าหมายและบุคลากรที่มุ่งมั่นในการที่จะแก้ไขปัญหาของสังคม ทำให้การดำเนินงานต่าง ๆ แม้จะเป็นจุดเล็ก ๆ แต่ก็มักจะมีประสิทธิภาพ และสามารถก่อประโยชน์ให้กับคนส่วนใหญ่ของสังคม ส่วนที่สอง เราได้ใช้การวิจัยสนามมาทำการศึกษาเรื่องบทบาทขององค์การอาสาสมัครเอกชนในการสร้างสถาบันชุมชน เคยทำกรณีศึกษาเปรียบเทียบระหว่างองค์การอนุเคราะห์เด็กและกรมพัฒนาชุมชน โดยพิจารณาดูบทบาทในการสร้างธนาคารข้าวว่าสามารถประสบความสำเร็จหรือล้มเหลวเพียงใด ธนาคารข้าวสามารถแสดงบทบาทในการแก้ไขปัญหาและเป็นตัวนำให้เกิดการเปลี่ยนแปลงในด้านอื่น ๆ ได้หรือไม่อย่างไร ในการศึกษาส่วนนี้เราได้ศึกษาจากเอกสารรายงานอันได้แก่รายงานประจำปี รายงานการประชุม รายงานการดำเนินงานต่าง ๆ ของโครงการ รวมทั้งเอกสารต่าง ๆ ที่เกี่ยวข้องกับหัวข้อศึกษาในวิทยานิพนธ์นี้ นอกจากนั้นยังได้ใช้การสัมภาษณ์และกระบวนการสังเกต วิเคราะห์ปัญหาต่าง ๆ ภายในชุมชน โดยได้มีการสัมภาษณ์เจ้าหน้าที่ผู้ปฏิบัติงาน ผู้รับผิดชอบโครงการและบุคคลที่เกี่ยวข้องกับการพัฒนาในแต่ละหมู่บ้าน รวมทั้งได้สัมภาษณ์ชาวบ้านซึ่งเป็นผู้รับผลแห่งการพัฒนาโดยตรง จากการศึกษาเราพบว่า ธนาคารข้าวที่ถูกสร้างขึ้นโดยองค์การอนุเคราะห์เด็กซึ่งเป็นตัวแทนของฝ่ายเอกชนนั้นมีความเป็นสถาบันมากกว่าธนาคารข้าวของบ้านโคกเปี้ย ซึ่งรัฐบาลเป็นฝ่ายดำเนินการ และที่สำคัญก็คือ ธนาคารข้าวบ้านกระพี้สามารถแสดงบทบาทในการแก้ไขปัญหา โดยคำนึงถึงประชาชนส่วนที่ยากจน และสามารถแสดงบทบาทเป็นตัวนำในการเปลี่ยนแปลงด้านต่าง ๆ ได้ดีกว่าธนาคารข้าวของบ้านโคกเปี้ย ทั้งนี้ไม่ได้หมายความว่าธนาคารข้าวของบ้านโคกเปี้ยไร้ประสิทธิภาพอย่างสิ้นเชิง หากแต่บทบาทของธนาคารข้าวบ้านโคกเปี้ยมีขีดจำกัดค่อนข้างมากอันเป็นผลสืบเนื่องมาจากการดำเนินการพัฒนาของฝ่ายราชการที่เข้าไปมีส่วนกำหนดรูปแบบและเป้าหมายของกิจกรรมการพัฒนาต่าง ๆ โดยมิได้เริ่มต้นจากสภาพความเป็นจริงของฝ่ายประชาชน และมองการมีส่วนร่วมของประชาชนเป็นเพียงวิธีการในการดำเนินการพัฒนาเท่านั้น ซึ่งในทางตรงกันข้ามเราพบว่าฝ่ายเอกชน (องค์การอนุเคราะห์เด็ก) นั้นยึดถือการมีส่วนร่วมของประชาชน เป็นทั้งเป้าหมายและวิธีการ และก็สามารถดำเนินการพัฒนาได้อย่างมีประสิทธิภาพสามารถก่อบทบาทให้แก่ประชาชนบ้านกระพี้ได้พัฒนาคุณภาพขึ้นมาจนสามารถมีศักยภาพในการคิดค้นและวิเคราะห์ปัญหาของพวกเขาเองได้ในระดับหนึ่ง เมื่อเป็นเช่นนี้ทำให้มองเห็นบทบาทของหน่วยงานอาสาสมัครเอกชนว่าน่าจะอาศัยเงื่อนไขที่ดีของตนขยายบทบาทการแก้ไขปัญหาสังคมให้มากยิ่งขึ้น ไม่ว่าจะเป็นการดำเนินงานพัฒนาที่มีประสิทธิภาพ หรือการวิจัยและสรุปประสบการณ์ของตนเพื่อนำมาเผยแพร่และก่อผลกระทบที่เป็นประโยชน์ต่อสังคม