ทานและทานบารมี : ความสำคัญที่มีต่อการรังสรรค์วรรณคดีไทยพุทธศาสนา

Abstract

วิทยานิพนธ์นี้มุ่งศึกษาแนวคิดและการนำเสนอเรื่องทานและทานบารมีในวรรณคดีไทยพุทธศาสนา เพื่อให้เห็นความสำคัญของทานและทานบารมีที่มีต่อการรังสรรค์วรรณคดีไทยพุทธศาสนา ตลอดจนบทบาทที่มีต่อสังคมวัฒนธรรมพุทธศาสนาไทย "ทาน" และ "ทานบารมี" มีความหมายสัมพันธ์กัน "ทาน" หมายถึง การให้ในระดับทั่วไปซึ่งก่อให้เกิด "บุญ" คือความสุข และเป็นเครื่องชำระกิเลสเพื่อการพัฒนาจิตยิ่งๆ ขึ้นไป "ทานบารมี" หมายถึง การให้ทานของพระโพธิสัตว์ผู้ตั้งปณิธานจะบรรลุความเป็นพระพุทธเจ้า ความสัมพันธ์ของทานและทานบารมีปรากฏชัดเจนในวรรณคดีไทยพุทธศาสนา ซึ่งสื่อคำสอนดังกล่าวอย่างเป็นระบบ ตั้งแต่ระดับโลกียะจนถึงโลกุตระ ทานและทานบารมีเป็นแนวคิดสำคัญในวรรณคดีไทยพุทธศาสนา 2 กลุ่ม กลุ่มหนึ่ง ได้แก่ วรรณคดีชาดกและคัมภีร์อนาคตวงศ์ เกิดวรรณคดีมหาชาติและเรื่องพญาฉัททันต์สำนวนต่างๆ ซึ่งมีที่มาจากนิบาตชาดก ได้แก่ เวสสันดรชาดกและฉัททันตชาดก เกิดชาดกที่แสดงเรื่องทานและทานบารมีในปัญญาสชาดกจำนวนมาก คือ 29 เรื่อง จาก 61 เรื่องในฉบับหอสมุดแห่งชาติ คิดเป็นสัดส่วนมากกว่าอรรถกถาชาดก ซึ่งมีเพียง 22 เรื่อง จกา 547 เรื่อง เท่านั้น ทานและทานบารมีที่โดดเด่นในปัญญาสชาดก ได้แก่ การบำเพ็ญทานบารมีด้วยการสละอวัยวะและชีวิต การบริจาคบุตรภรรยา และการแสดงอานิสงส์ของทานแต่ละประเภท การบริจาคอวัยวะและชีวิตและบุตรภรรยา ยังเป็นแนวคิดที่เน้นในมหาชาติและเรื่องพญาฉัททันต์ และเน้นในอนาคตวงศ์ คือพบใน 6 เรื่อง จากทั้งหมด 10 เรื่อง ส่วนอีกกลุ่มหนึ่ง ได้แก่ วรรณกรรมอานิสงส์ ซึ่งแสดงอานิสงส์ของบุญกิริยาต่างๆ เรื่องทานปรากฏมากที่สุด ผลการศึกษาทำให้เห็นว่า วรรณกรรมอานิสงส์ที่เน้นเรื่องทานนี้สัมพันธ์กับวัฒนธรรมและประเพณีไทยและสะท้อนให้เห็นความสำคัญของค่านิยมในการทำทานในสังคมไทยอย่างเด่นชัด กลวิธีสำคัญในอานิสงส์คือ การอธิบายความและการเล่าเรื่องเพื่อแสดงอานิสงส์ของทานอย่างเป็นรูปธรรม สร้างความศรัทธาในการทำทาน เรื่องที่เล่ามีทั้งเรื่องที่แต่งขึ้นใหม่ เรื่องที่มาจากพระสูตรคัมภีร์ต่างๆ และเรื่องที่มาจากปัญญาสชาดก ซึ่งทำให้เห็นว่าทานและทานบารมีเกี่ยวเนื่องกัน การบำเพ็ญทานบารมีของพระโพธิสัตว์เป็นแบบอย่างแก่การทำทานของบุคคลทั่วไป วรรณคดีทั้งสองกลุ่มมีบทบาทสำคัญต่อสังคมไทยและสะท้อนค่านิยมของคนไทยเรื่องการให้ทาน อันสร้างขึ้นและนำเสนอตามกรอบพิธีกรรม เช่น ประเพณีเทศน์มหาชาติ รวมทั้งผ่านสื่อสมัยใหม่ เพื่อถ่ายทอดแนวคิดเรื่องทานและทานบารมีแก่สังคม โดยมีคติความเชื่อสำคัญรองรับ ได้แก่ ความเชื่อเรื่องอานิสงส์ของธรรมทาน การสืบทอดอายุพระศาสนา และการเกิดในยุคพระศรีอาริย์ วรรณคดีเหล่านี้จึงดำรงอยู่และมีบทบาทในการถ่ายทอดคติคำสอนเรื่องทานและทานบารมีตั้งแต่อดีตตราบจนปัจจุบัน