โลกบาลในวรรณคดีพุทธศาสนา

Abstract

วิทยานิพนธ์นี้มุ่งศึกษารวบรวมเรื่องราวเกี่ยวกับ “โลกบาล” ในวรรณคดีพุทธศาสนาฝ่ายเถรวาทบาลี (มูล) สรรวาสติวาทิน และมหาสังฆิกะ ในด้านลักษณะและบทบาทรวมถึงแนวคิดเรื่องโลกและทิศอันเป็นแนวคิดพื้นฐานที่เกี่ยวข้องกับโลกบาล ผลการศึกษาพบว่า แนวคิดเรื่องเทวดาผู้เป็นใหญ่แห่งทิศปรากฏมาตั้งแต่สมัยพระเวท ในวรรณคดีสันสกฤตเรียกเทวดากลุ่มดังกล่าวว่า “ทิศามฺปติ” หรือ “ทิคธิปติ” หรือ “โลกบาล” มีรายชื่อ จำนวน และบทบาทแตกต่างกันตามแต่ละสมัย ส่วนวรรณคดีพุทธศาสนาเรียกว่า “มหาราช” หรือ “โลกบาล” มีรายชื่อและจำนวนที่แน่นอน พุทธศาสนาอาจสืบทอดแนวคิดเรื่องเทวดาผู้เป็นใหญ่แห่งทิศที่มีอยู่เดิม แต่ได้ปรับเปลี่ยนและจัดระเบียบแนวคิดดังกล่าวให้เข้ากับหลักคำสอนทางพุทธศาสนาโดยเฉพาะในเรื่องกฎแห่งกรรมวิบากและกฎแห่งไตรลักษณ์ ทำให้โลกบาลมีลักษณะและบทบาทตามโลกทัศน์ของพุทธศาสนา ในด้านลักษณะ โลกบาลในวรรณคดีพุทธศาสนาประกอบด้วยเทวดา 4 องค์ ได้แก่ ท้าวธตรฐ ท้าววิรุฬหก ท้าววิรูปักข์ และท้าวเวสสวัณหรือกุเวร อยู่บนสวรรค์ชั้นจาตุมหาราชิกาในกามสุคติภูมิ โลกบาลทรงปกครองทิศหลักทั้ง 4 ของโลกในมิติแนวราบโดยมีเขาพระสุเมรุเป็นศูนย์กลาง และทรงเป็นใหญ่เหนือคนธรรพ์ กุมภัณฑ์ นาค และยักษ์ ซึ่งเป็นบริวารของโลกบาลโดยตรง โลกบาลมีลักษณะทางกายภาพที่ดีวิเศษกว่ามนุษย์ในทุกด้านซึ่งเกิดขึ้นด้วยอานิสงส์แห่งกุศลกรรม อย่างไรก็ดี โลกบาลยังตกอยู่ในอำนาจของ ไตรลักษณ์และยังเวียนว่ายตายเกิดเหมือนสัตว์โลกทั่วไป ในด้านบทบาท โลกบาลมีบทบาทเป็นผู้ช่วยเหลือสัตว์โลกที่มีคุณธรรมสูงส่งประกอบด้วย พระพุทธเจ้า พุทธบริษัท และท้าวสักกะ อีกทั้งยังปกป้องสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ซึ่งเป็นโลกในเชิงกายภาพ นอกจากนี้ ยังมีบทบาทเป็นผู้ฟังธรรม ผู้ปฏิบัติธรรม และเป็นผู้แจ้งข่าวหรือเหตุการณ์สำคัญที่เกิดขึ้นในพุทธศาสนา โลกบาลจึงมีบทบาทเกี่ยวข้องกับทั้งโลกมนุษย์และเทวโลก แนวคิดเรื่องโลกบาลในวรรณคดีพุทธศาสนาแสดงให้เห็นถึงความพยายามในการรวมความเชื่อดั้งเดิมหรือชนพื้นเมืองดั้งเดิมซึ่งปรากฏมาแล้วตั้งแต่ก่อนหรือร่วมสมัยกับพุทธกาลให้เข้ามาอยู่ภายใต้ พุทธศาสนาด้วยการกำหนดให้คนธรรพ์ กุมภัณฑ์ นาค และยักษ์ซึ่งเป็นตัวแทนของความเชื่อดั้งเดิมและ ชนพื้นเมืองดั้งเดิมที่ยังคงมีความขัดแย้งกับพุทธศาสนาเข้ามาเป็นบริวารของโลกบาลเพื่อเป็นการแสดงการยอมรับพุทธศาสนา ในขณะเดียวกันพุทธศาสนาก็เป็นฝ่ายยอมรับความเชื่อดั้งเดิมหรือชนพื้นเมืองดั้งเดิม ดังจะเห็นจากรายนามของโลกบาลทั้ง 4 ที่อาจสะท้อนร่องรอยของความเชื่อดั้งเดิมและชนพื้นเมืองดั้งเดิมที่ได้เปลี่ยนฐานะให้กลายเป็นเทวดาในความเชื่อทางพุทธศาสนา การรับพระปริตรของพระพุทธเจ้าจากโลกบาล และการกำหนดให้โลกบาลเป็นผู้ดูแลทิศทั้ง 4 เป็นใหญ่ในสวรรค์ชั้นจาตุมหาราชิกา เป็นการแสดงให้เห็นว่า ต่างฝ่ายต่างประนีประนอมยอมรับความสำคัญของกันและกัน ดังนั้น แนวคิดเรื่องโลกบาลในวรรณคดี พุทธศาสนาจึงมีความแตกต่างจากวรรณคดีสันสกฤตอย่างเห็นได้ชัด