แบบจำลองเชิงบูรณาการด้านนิเวศวิทยา เศรษฐกิจและสังคม เพื่อจัดการที่ดินเกษตรกรรมอย่างมีส่วนร่วมในเขตภูเก้า อุทยานแห่งชาติภูเก้า-ภูพานคำ จังหวัดหนองบัวลำภู

Abstract

การบุกรุกพื้นที่ป่าเพื่อทำการเกษตรเป็นปัญหาสำคัญของประเทศที่จำเป็นต้องหาแนวทางในการแก้ไขที่เหมาะสม ดังนั้นงานวิจัยนี้ได้เลือกพื้นที่ป่าภูเก้าซึ่งเป็นส่วนหนึ่งของอุทยานแห่งชาติภูเก้า-ภูพานคำเป็นพื้นที่ศึกษา เนื่องจากเกษตรกร 3 หมู่บ้าน (ดงบาก วังมนและชัยมงคล) มีการบุกรุกพื้นที่ป่าและถูกจับกุมทำให้เกิดความขัดแย้งกับเจ้าหน้าที่ป่าไม้ งานวิจัยนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อเปรียบเทียบความอุดมสมบูรณ์ของดินในเขตป่าไม้และเขตเกษตรกรรม และทดสอบการใช้แบบจำลองเชิงบูรณาการด้านนิเวศวิทยา เศรษฐกิจและสังคมในรูปแบบเกมและสถานการณ์จำลองเพื่อแลกเปลี่ยนเรียนรู้และหาแนวทางการจัดการที่ดินที่เป็นที่ยอมรับร่วมกันระหว่างผู้มีส่วนเกี่ยวข้อง ผลการศึกษาสมบัติของดินด้วยวิธีการทางวิทยาศาสตร์ พบว่าเนื้อดินของทั้งแปลงเกษตรกรรมและป่าธรรมชาติเป็นดินร่วนปนทราย (sandy loam) และสมบัติทางเคมี ได้แก่ ร้อยละของอินทรียวัตถุ ร้อยละของไนโตรเจน ปริมาณแมกนีเซียม และความสามารถในการนำประจุบวก มีความแตกต่างกันระหว่างพื้นที่เกษตรกรรมและป่าธรรมชาติอย่างมีนัยสำคัญทางสถิติ อย่างไรก็ตามพบว่าทั้งในแปลงเกษตรกรรมและป่าธรรมชาติมีความอุดมสมบูรณ์ในเกณฑ์ระดับปานกลางเช่นเดียวกัน และจัดอยู่ในชุดดินจัดตั้งจัตุรัสและโพนงาม ผลการศึกษาด้านเศรษฐกิจ สังคม และความรู้ความเข้าใจเกี่ยวกับการอนุรักษ์ดินของผู้มีส่วนเกี่ยวข้อง พบว่าเกษตรกรส่วนใหญ่ (ร้อยละ 65) มีระดับการศึกษาชั้นประถมศึกษา ขาดความเข้าใจเรื่องการอนุรักษ์ดินและเข้าใจว่าดินในพื้นที่ป่ามีความสมบูรณ์กว่าในพื้นที่เกษตร จากนั้นนำผลที่ได้มาสร้างแบบจำลองเชิงบูรณาการ “เกมปลูกพืช” และใช้ร่วมกับผู้นำชุมชนและเกษตรกร ซึ่งแบบจำลองดังกล่าวทำให้เกิดความตระหนักเกี่ยวกับปัญหาการทำการเกษตรในพื้นที่จำกัดและล้อมรอบด้วยพื้นที่อนุรักษ์ จากนั้นได้สร้างแบบจำลอง “เกมตรวจดิน” ตามข้อเสนอแนะของเกษตรกร โดยใช้เพื่อแลกเปลี่ยนเรียนรู้เรื่องธาตุอาหารพืชและความสำคัญของการตรวจดิน ผลการใช้งานพบว่าเกษตรกรมีการเปลี่ยนแปลงความคิดและพฤติกรรมในการพัฒนาพื้นที่เกษตรของตนเอง โดยผู้ที่เข้าร่วมกิจกรรมได้เก็บตัวอย่างดินเพื่อส่งตรวจก่อนปลูกพืชจำนวน 31 ตัวอย่าง และเกษตรกรที่ได้รับความรู้จากผู้เข้าร่วมกิจกรรมส่งตัวอย่างดินเพิ่มอีก 33 ตัวอย่าง (รวม 64 ตัวอย่าง) หลังจากนั้นได้จัดการประชุมร่วมระหว่างผู้มีส่วนเกี่ยวข้อง ทำให้ได้แนวทางการจัดการพื้นที่ 4 แนวทาง คือ 1) มีการนำดินไปตรวจก่อนการเพาะปลูกเพื่อให้ใช้ปุ๋ยได้อย่างเหมาะสม, 2) ผู้นำชุมชนประสานงานกับภาครัฐอื่น ๆ โดยเฉพาะสำนักงานพัฒนาที่ดินและกรมส่งเสริมการเกษตร เพื่อให้ความรู้เกษตรกรในระยะยาวเกี่ยวกับการทำการเกษตรให้มีประสิทธิภาพสูงสุดในพื้นที่ที่จำกัด, 3) ปลูกพืชชนิดอื่นสับเปลี่ยนหมุนเวียนกับพืชชนิดเดิม และ 4) ทำปุ๋ยหมักและน้ำหมักชีวภาพใช้เอง นอกจากนี้ยังมีข้อเสนอแนะให้ติดตามประเมินผลการเรียนรู้และเครือข่ายที่เกิดขึ้นระหว่างเกษตรกรกับองค์กรภาครัฐและเอกชนเพื่อการพัฒนาที่ยั่งยืนของพื้นที่นี้