การปรับตัวของชุมชนต่อปัญหาสิ่งแวดล้อม : ศึกษากรณีโรงงานอุตสาหกรรม : รายงานผลการวิจัย

Abstract

ในช่วงเวลากว่าสามทศวรรษที่ผ่านมาประเทศไทยได้มีการพัฒนาเศรษฐกิจอย่าต่อเนื่อง โดยใช้แนวทางการพัฒนาการเป็นอุตสาหกรรมใหม่เป็นต้นแบบ รัฐบาลทุกยุคทุกสมัยตั้งแต่เริ่มมีการใช้แผนพัฒนาเศรษบกิจและสังคมแห่งชาติฉบับที่ 1 เป็นต้นมา ได้ดำเนินนโยบายส่เงสิรมการลงทุนภาคอุตสาหกรรม โดยให้ภาคเอกชนเข้ามามีบทบาทต่อการพัฒนาอุสาหกรรมของประเทศมากขึ้น การดำเนินนโยบายดังกล่าวมุ่งหวังที่จะให้ประเทศเจริญก้าวทัดเทียมอารยประเทศ หากแต่ละเลยการมองประเด็นปัญหาสิ่งแวดล้อม ซึ่งเป็นปัญหาที่ตามมาอย่างรุนแรงในพื้นที่หลาย ๆ จังหวัดของประเทศ การศึกษาครั้งนี้เกิดขึ้นเนื่องจากประเด็นปัญหาสภาพแวดล้อมที่เสื่อมโทรมและเกิดมลภาวะที่ส่งผลกระทบต่อชีวิตความเป็นอยู่ของประชาชน โดยมีวัตถุประสงค์เพื่อศึกษาแนวทางการปรับตัวของราษฎรในชุมชนที่ได้รับผลกระทบนั้น ๆ การเก็บรวมข้อมูลใช้วิธีการวบรวมเอกสารงานวิจัยและแนวคิดที่เกี่ยวข้อง และการศึกษาโดยใช้การสำรวจราษฎรในพื้นที่ 3 แห่งที่ได้รัผลกระทบด้านสิ่งแวดล้อม ในช่วงระหว่างปี พ.ศ. 2540-2541 อันได้แก่ ตำบลมาบตาพุด ตำบลเชิงเนิน ตำบลสองคอน อำเภอแก่งคอย จังหวัดสระบุรีโดย ใช้แบบสอบถามสัมภาษณ์ราษฎรจำนวน 109 คน, 105 คน ละ 65 คน ตามลำดับ นอกจากนี้ยังได้ทำการสัมภาษณ์แบบเจาะลึกผู้นำชุมชนในแต่ละจังหวัดด้วย เพื่อให้ข้อมูลมีความสมบูรณ์และเห็นสภาพของการปรับตัวของชุมชนอย่างต่อเนื่อง ผลการศึกษาพบว่าปัญหาสิ่งแวดล้อมที่พบในชุมชนส่วนใหญ่คือปัญหากลิ่นเหม็นจากวัตถุดิบและจากกระบวนการผลิตในโรงงานอุตสาหกรรม ซึ่งมีตั้งแต่อุตสาหกรรมที่ใช้สารเคมี และอุตสาหกรรมอาหาร นอกจากนี้แล้วปัญหที่สั่งสมกันมาแต่ตั้งเดิมก็ไม่ได้เบาบางลงไปเลยก็คือปัญหาน้ำในแม่ลำคลองเน่าเสีย ส่งกลิ่นเหม็น และไม่สามารถนำไปใช้ประโยชน์ได้ การปรับตัวของราษฎรต่อปัญหาสภาพแวดล้อมที่เสื่อมโทรมนี้พบว่า ราษฎรส่วนใหญ่ระบุว่าจำต้องทนกับสภาพและช่วยเหลือตนเอง ประเด็นของการให้เหตุผลดังกล่าวนี้ได้สะท้อนถึงสภาพปัญหาที่ซับซ้อนและน่าวิตกอย่างย่ิง กล่าวคือการรายงานดังกล่าวได้เกิดขึ้นภายใต้เงื่อนไขของเวลา โดยที่ผู้นำชุมชนที่ได้ทำการสัมภาษณ์แบบเจาะลึกนั้นกล่าวว่า ราษฎรมักเริ่มต้นปรับตัวต่อสภาพแวดล้อมที่เสื่อมโทรมในระยะเริ่มต้น โดยการร้องเรียนผ่านไปยังผู้ใหญ่หรือกำนัน แต่เมื่อปัญหาไม่ได้รับการแก้ไขหรือเป็นการแก้ไขเพียง ชั่วครั้งชั่วคราว ราษฎรโดยส่วนใหญ่ก็จะเปลี่ยนวิธีการไปในลักษณะของการร้องเรียนโดยตรงต่อโรงงาน อุตสาหกรรม และอาจจะรวมถึงการใช้วิธีการชุมนุมเรียกร้อง ซึ่งในบางครั้งก็ได้รับการตอบสนองจากทางโรงงาน โดยการแก้ไขบำบัดปัญหาเป็นคราว ๆ แต่โดยส่วนใหญ่ราษฎรก็จะพบว่าปัญหามลภาวะ ที่ได้รับจากโรงงานก็กลับมาสู่สภาพเดิม เหมือนเช่นที่เคยเกิดขึ้นก่อนที่จะมีการร้องเรียน ซึ่งอาจจะสรุปได้ว่าราษฎรในพื้นที่ไม่สามารถดำเนินการอะไรได้มากไปกว่านี้ และต้องยอมรับสาภาพไปในที่สุด ในส่วนของราชการส่วนท้องถิ่นต่อกรณีการแก่ไขปัญหาพบว่า ทำได้เพียงแต่การเข้าไปดูสถานที่เพื่อรวจสอบข้อเท็จจริงบ้างเป็นครั้งคราว และการออกหนังสือตักเตือนเจ้าของโรงงานแต่ในท้ายที่สุดปัญหามลภาวะที่ราษฎรได้รับก็กลับมาสู่สภาพเดิม และเกิดขึ้นอีก การปรับตัวของชุมชนจากผลกระทบของสภาพแวดล้อมที่เปลี่ยนแปลงที่ได้ทำการศึกษากระทำใน 3 รูปแบบหลักคือ การร้องเรียน การชุมนุมประท้วง และการยอมรับสภาพ ซึ่งการปรับตัว ดังกล่าวนี้เป็นดัชนีที่แสดงให้เห็นว่า ระบบการดำเนินงานของหน่วยงานภาครับและเอกชนต่อความรับผิดชอบในเรื่องสิ่งแวดล้อมและความรับผิดชอบต่อชุมชนเป็นสิ่งที่จะต้องได้รับการพิจารณาแก้ไข ในอีกด้านหนึ่งความหวังและทางออกของราษฎรต่อการแก้ไขปัญหาสภาพแวดล้อมน่าจะเป็นการเพิ่มศักยภาพของชุมชนในเรื่องของการรับรู้ข้อมูลเกี่ยวกับกิจกรรมต่าง ๆ ที่จะเข้ามาดำเนินการในชุมชน รวมทั้ง มาตรการด้านสิ่งแวดล้อมของโรงงานจะต้องเป็นที่เปิดเผยและรับรู้่อชุมชน นอกจากนี้แล้วราษฎรในชุมชนอาจจะต้องอาศัยอำนาจหน้าที่ของหน่วยงานส่วนท้องถิ่น เช่น องค์การบริหารส่วนตำบล ในการเป็นตัวแทนของชุมชนในการรักษาผลประโยชน์ของชุมชนและประสานความร่วมมือกับโรงงานอุตสาหกรรมในการที่จะดำเนินการและหามาตรการป้องกันแก้ไขปัญหาสิ่งแวดล้อมร่วมกัน