บทบาทเชิงรุกของศาลในการดำเนินคดีแบบกลุ่ม

Abstract

วิทยานิพนธ์ฉบับนี้มุ่งศึกษาบทบาทของศาลไทยในด้านการควบคุมการดำเนินกระบวนพิจารณาคดีแบบกลุ่ม เพื่อวิเคราะห์ว่าศาลไทยควรกำหนดบทบาทของตนในลักษณะเชิงรับหรือเชิงรุกอย่างไร โดยเฉพาะหากศาลเลือกใช้บทบาทในเชิงรุกแล้ว ศาลควรดำเนินกระบวนพิจารณาในลักษณะอย่างไรเพื่อที่จะอำนวยความยุติธรรมให้แก่คู่ความและบุคคลที่เกี่ยวข้อง จากการศึกษาและวิจัยพบว่า แม้รูปแบบของระบบกฎหมายไทยจะเป็นระบบประมวลกฎหมายอันจัดอยู่ในส่วนของระบบไต่สวน อย่างไรก็ตามในทางปฏิบัติแล้ว การดำเนินกระบวนพิจารณาของศาลไทยจะมีแนวโน้มในลักษณะระบบกล่าวหาซึ่งส่งผลให้บทบาทของศาลไม่ว่าจะเป็นในด้านการค้นหาข้อเท็จจริงหรือด้านการควบคุมกระบวนพิจารณาเป็นในลักษณะเชิงรับ กล่าวคือ ศาลจะวางตัวเป็นเพียงกรรมการในการตัดสินคดีโดยจะคำนึงถึงหลักความประสงค์ของคู่ความเป็นสำคัญ ศาลจะไม่ค่อยเข้าไปก้าวล่วงหรือยุ่งเกี่ยวกับการพิจารณา แต่จะปล่อยให้คู่ความเป็นผู้กำหนดทิศทางในการดำเนินกระบวนพิจารณาเอง ทั้งนี้อาจจะเนื่องมาจากการที่นักกฎหมายไทยในยุคแรกได้รับการอบรมศึกษาจากประเทศอังกฤษอันเป็นต้นกำเนิดแห่งระบบกล่าวหา รวมทั้งค่านิยมที่ปลูกฝังให้เชื่อในเรื่องการวางเฉยของศาลต่อการพิจารณาคดีที่เกิดขึ้นในกระบวนการยุติธรรม ซึ่งอาจส่งผลเสียต่อการดำเนินคดีแบบกลุ่มได้ สืบเนื่องจากการดำเนินคดีแบบกลุ่มนั้นเป็นกระบวนวิธีพิจารณาความวิสามัญที่ให้อำนาจผู้เสียหายรายหนึ่ง(โจทก์หรือผู้แทนกลุ่ม)มีอำนาจที่จะดำเนินคดีแทนตนเองและเพื่อผู้เสียหายรายอื่นๆ(สมาชิกกลุ่ม)ซึ่งอยู่ภายใต้ข้อเท็จจริงและข้อกฎหมายเดียวกัน แม้กฎหมายจะกำหนดให้ศาลจะต้องแจ้งคำบอกกล่าวให้แก่ผู้เสียหายรายอื่นๆนั้นเพื่อเปิดโอกาสให้บุคคลเหล่านั้นแสดงเจตนาออกจากกลุ่ม อย่างไรก็ตามคงจะเป็นไปไม่ได้อย่างแน่นอนที่จะทำให้ผู้เสียหายในแต่ละคดีที่ศาลได้อนุญาตให้ดำเนินคดีแบบกลุ่มนั้นได้ทราบคำบอกกล่าวดังกล่าวได้ทุกคน เนื่องจากมีผู้เสียหายจำนวนมากซึ่งอาจมีบางกรณีที่ไม่อาจส่งคำบอกกล่าวถึงที่อยู่ของสมาชิกกลุ่มได้อย่างถูกต้อง จึงทำให้บุคคลเหล่านั้นไม่อาจทราบสิทธิและหน้าที่ของตนที่จะต้องผูกพันตนตามกระบวนพิจารณาและคำพิพากษา นอกจากนี้แล้ว แม้ว่าสมาชิกกลุ่มจะทราบคำบอกล่าวหรือไม่ก็ตาม แต่เมื่อศาลได้อนุญาตให้ดำเนินคดีแบบกลุ่มแล้ว จะทำให้โจทก์เป็นผู้มีอำนาจดำเนินคดีแทนสมาชิกกลุ่ม ซึ่งโจทก์อาจใช้สิทธิดังกล่าวไปในทางที่ไม่ถูกไม่ควรได้ ประกอบกับผลคำพิพากษาในกระบวนพิจารณาแบบกลุ่มจะผูกพันสมาชิกกลุ่มที่มิได้แสดงเจตนาออกจากกลุ่ม (ระบบ Opt-Out) ดังนั้นในกรณีที่สมาชิกกลุ่มบางส่วนไม่ได้รับคำบอกกล่าวให้ทราบถึงสิทธิและหน้าที่รวมทั้งผลของการที่ไม่ได้แสดงเจตนาออกจากกลุ่ม อาจมิได้แสดงเจตนาไว้ในขั้นตอนของกระบวนพิจารณา ทำให้เสียสิทธิ ดังนั้นบทบาทของศาลในการควบคุมกระบวนพิจารณาเพื่อคุ้มครองให้เกิดความถูกต้องและเป็นธรรมแก่สมาชิกกลุ่มที่ไม่มีโอกาสคุ้มครองตนเองได้อย่างเต็มที่ จึงเป็นบทบาทที่สำคัญอย่างยิ่งยวด