กระบวนการออกแบบที่อยู่อาศัยแบบมีส่วนร่วมของชุมชนไบเล่ย์-หลังจวนฯ จังหวัดนครราชสีมา

Abstract

ชุมชนไบเล่ย์-หลังจวนฯ เป็นชุมชนที่บุกรุกที่ดินของการรถไฟ อาศัยอยู่สองข้างทางรถไฟ เป็นชุมชนในเขตเมือง จังหวัดนครราชสีมา การรถไฟกำหนดให้เป็นชุมชนนำร่องในการแก้ไขปัญหาการบุกรุกที่ดินของการรถไฟโดยชาวชุมชนมีส่วนร่วมในการแก้ไขปัญหาที่อยู่อาศัย จากการศึกษาของ ณัฐพล อัศววิเศษศิวะกุล เรื่อง แนวทางแก้ไขปัญหาที่อยู่อาศัยชุมชนริมทางรถไฟ ของชุมชนไบเล่ย์-หลังจวนฯ ได้ศึกษาตั้งแต่ ก.พ. 2544 - ก.พ. 2545 ได้ช่วยกระตุ้นให้ชุมชนเห็นถึงความสำคัญของปัญหา ชาวชุมชนจึงรวมกลุ่มและมีกระบวนการแก้ไขปัญหาที่อยู่อาศัยที่เกิดขึ้น กระบวนการแก้ไขปัญหาที่อยู่อาศัยได้คำเนินการมาถึงขั้นตอนการออกแบบ ซึ่งกระบวนการดังกล่าวยังต้องการความต่อเนื่องของกระบวนการแก้ไขปัญหาที่อยู่อาศัยของชุมชนงานวิจัยนี้จึงเป็นการวิจัยที่ต่อเนื่องจากขั้นตอนดังกล่าว โดยมีวัตถุประสงค์เพื่อก่อให้เกิดการออกแบบที่อยู่อาศัยโดยกระบวนการมีส่วนร่วม กระบวนการออกแบบที่อยู่อาศัยแบบมีส่วนร่วม ก่อให้เกิดแนวทางการดำเนินการที่จะระดมความคิดของชาวชุมชน ระดมศักยภาพของชาวชุมชนและทรัพยากรพื้นถิ่นที่มีอยู่ มาใช้ในการออกแบบที่อยู่อาศัยด้วยตนเองให้มากที่สุด โดยผู้วิจัยนั้นเป็นผู้ให้ความช่วยเหลือ สนับสนุนให้ความรู้ ในส่วนที่ชุมชนขาด เช่น การถ่ายทอดความรู้และประสบการณ์ที่เกี่ยวกับการออกแบบ เทคโนโลยีการก่อสร้าง เป็นต้น การวิจัยนี้ใช้กระบวนการมีส่วนร่วมในการออกแบบที่อยู่อาศัยเป็นเครื่องมือในการวิจัย นอกจากนี้ยังใช้ การสังเกต การพูดคุยแบบไม่เป็นทางการ การจดบันทึก และการถ่ายภาพ ผลการวิจัยมีสาระสำคัญดังนี้ จากการเข้าร่วมทำงานกับชุมชนตั้งแต่วันที่ 1 สิงหาคม 2545 จนถึง 28 กุมภาพันธ์ 2546 ได้ร่วมกิจกรรมต่างๆ กับชาวชุมชน เก็บรวบรวมข้อมูลและปัญหาต่าง ที่เกี่ยวข้อง เพื่อที่จะได้ออกแบบกระบวนการมีส่วนร่วมที่เหมาะสมกับชุมชน พบว่าการออกแบบที่อยู่อาศัยโดยกระบวนการมีส่วนร่วม มีทั้งหมด 7 ขั้นตอน เพื่อที่จะนำไปสู่การออกแบบที่อยู่อาศัยที่สอดคล้องกับความต้องการของชาวชุมชน กระบวนการเริ่มต้นที่ 1) กระบวนการมีส่วนร่วมในการวัดและการนับ ให้ชาวชุมชนได้เรียนรู้การวัดและการเขียนผังบ้านตนเอง เป็นการสร้างความรู้พื้นฐานในการเขียนผังบ้าน นำไปสู่กระบวนการมีส่วนร่วมในการออกแบบบ้านตนเองได้ 2) กระบวนการมีส่วนร่วมในการเขียนแผนที่ชุมชนและชุมชนโดยรอบ ให้ชาวชุมชนเข้าใจถึงสภาพที่ตั้งปัจจุบันและปัญหา 3 ) กระบวนการสำรวจทรัพยากร 4)กระบวนการสำรวจศักยภาพชุมชนที่เกี่ยวกับการก่อสร้าง การสำรวจดังกล่าวนำไปสู่กระบวนการออกแบบ 5) การถ่ายทอดความรู้ประสบการณ์และรูปแบบที่อยู่อาศัยในชุมชนอื่น ให้ชาวชุมชนได้เรียนรู้รูปแบบอาศัย นำไปสู่การออกแบบบ้านตนเอง และการออกแบบที่อยู่อาศัยร่วมกัน 6) กระบวนการเรียนรู้สภาพที่ตั้งโครงการและข้อจำกัดของที่ตั้ง และ 7) กระบวนการมีส่วนร่วมในการออกแบบ ให้ชาวชุมชนได้ออกแบบบ้านด้วยตนเอง ผลของกระบวนการที่ได้นำไปสู่ กระบวนการออกแบบที่อยู่อาศัยร่วมกัน และวางผังชุมชนร่วมกันจากการปฏิบัติการร่วมกับชุมชนในกระบวนการทั้ง 7 ขั้นตอน พบว่าการดำเนินการที่จะสมบรูณ์ได้นั้นจะต้องมี กระบวนการมีส่วนร่วมที่ยังขาดและยังไม่ได้ดำเนินการ ที่สำคัญได้แก่การประมาณราคา เทคนิคการก่อสร้าง การจัดการที่เหมาะสมอันเนื่องมาจากระยะเวลาในการศึกษาที่จำกัด และงานวิจัยนี้ได้เสนอแนะกระบวนการดังกล่าว เพื่อที่จะนำไปสู่การแก้ไขปัญหาที่อยู่อาศัยของชุมชน งานวิจัยนี้ศึกษาการออกแบบที่อยู่อาศัยโดยการมีส่วนร่วม นอกจากจะได้รูปแบบที่อยู่อาศัยที่เหมาะสมแล้ว กระบวนการดังกล่าวยังเป็นกระบวนการเรียนรู้ร่วมกันระหว่างชาวชุมชนและผู้วิจัย ก่อให้เกิดการรวมตัวในการตัดสินปัญหาของชาวชุมชนเอง ตามแนวทางการสร้างชุมชนเข้มแข็งและพึ่งพาตนเอง กระตุ้นให้เกิดการรวมตัว รวมถึงได้ศึกษาถึงการออกแบบกระบวนการมีส่วนร่วม ปัญหาที่พบในการดำเนินการ และข้อแนะเสนอแนะ จะเป็นประโยชน์ต่อผู้ที่จะศึกษาวิจัยในลักษณะนี้ต่อไป