การศึกษาเพื่อกำหนดมาตรฐานของสมุนไพรบัวบกและสิ่งสารสกัดที่มีฤทธิ์ทางยา : รายงานการวิจัย

Abstract

งานวิจัยนี้มุ่งศึกษาข้อมูลพื้นฐานของสมุนไพรบัวบกเพื่อใช้กำหนดคุณลักษณะของพืชและสิ่งสกัดบัวบกที่มีสาระสำคัญ triterpene glycoside, Madecassoside (MS) และ Asiaticoside (AS) เพื่อการควบคุมคุณภาพ การศึกษาแบ่งเป็น 2 ส่วนหลัก ได้แก่การศึกษาคุณลักษณะของพืชบัวบกที่เป็นวัตถุดิบ และการศึกษาข้อมูลพื้นฐานที่มีผลต่อคุณลักษณะของสารสกัดบัวบก ได้ใช้เกณฑ์มาตรฐานสมุนไพรของกลุ่มประเทศอาเซียนเป็นแนวทางในการศึกษาคุณลักษณะของพืชบัวบก ได้แก่ (1) การตรวจสอบเอกลัษณ์ทางเภสัชเวททั้งวิธีทางมหทรรศ์และจุลทรรศ์สำหรับพืชสดและผงพืชแห้ง (2) การตวจสอบเอกลักษณ์ทางเคมีซึ่งประกอบด้วยวิธีทดสอบ saponin การทดสอบ Liebermann-Burchard และการทดสอบ tannin (3) การทดสอบด้วย TLC (4) การทดสอบทางกายภาพ ซึ่งประกอบด้วยการตรวจปริมาณสารปนปลอมปริมาณน้ำหนักที่หายเมื่อทำให้แห้ง ปริมาณเถ้ารวม ปริมาณเถ้าที่ไม่ละลายกรด ปริมาณความชื้น ปริมาณสารสกัดที่ละลายน้ำ ปริมาณสารสกัดที่ละลายเอทธิลแอลกอฮอล์ ปริมาณตะกั่ว และปริมาณเหล็ก ตัวอย่างพืชที่นำมาทดสอบเก็บจากแปลงปลูกบัวบกเพื่อการพาณิชย์ 2 แปลงในจังหวัดนครปฐมโดยเก็บทุกเดือนเป็นเวลา 1 ปี (เก็บเกี่ยวตัวอย่างเมื่อ พฤศจิกายน 2545- ตุลาคา 2546) พบว่าทุกตัวอย่างที่ทดสอบในทุกหัวข้อการทดสอบผ่านเกณฑ์มาตรฐานสมุนไพรของกลุ่มประเทศอาเซียน ได้พัฒนาวิธีวิเคราะห์สาระสำคัญเป้าหมายด้วย HPLC และ TLC เพื่อใช้สำหรับหาปริมาณ และควบคุมคุณภาพทั้งในพืชบัวบกและสารสกัดบัวบก วิธี HPLC ที่ได้พัฒนาประกอบด้วย C18 column และมีสารละลายผสมของ acetonitrile : phosphate buffer pH 7.1 (29:71) อัตราเร็ว 1 มิลลิลิตรต่อนาทีเป็น mobile phase และวัดการดูดกลืนแสง UV ที่ความยาวคลื่น 210 นาโนเมตร โดยใช้ Prednisolone เป็นสารมาตรฐานภายใน สำหรับวิธี TLC ที่พัฒนาประกอบด้วย แผ่น silica gel สารละลายผสมระหว่าง chloroform-methanol-water ในสัดส่วน 30:15:2 เป็น mobile phase ได้พัฒนาการเกิดสีของจุดสารเป้าหมายโดยการพ่นด้วยสาร Anthrone และวัดการดูดกลืนแสงด้วยเครื่อง Densitometer ได้ตรวจสอบความใช้ได้ของวิธี HPLC และ TCL ที่พัฒนาซึ่งผ่านเกณฑ์ของ ICH ในทุกหัวข้อการทดสอบ ได้พัฒนาวิธีทำให้ตัวอย่างสารสกัดบัวบกให้สะอาดและเหมาะสมกับวิธี HPLC โดยใช้การสกัดด้วย C18 solid phase ทำให้สามารถลดการรบกวนจากสารอื่น ๆ ได้ ได้ทำการวิเคราะห์หาปริมาณสาระสำคัญ ในตัวอย่างพืชบัวบกที่เก็บจาก 12 จังหวัด ได้แก่ นครปฐม ปราจีนบุรี นครศรีธรรมราช อุบลราชธานี ตราด ระยอง ชลบุรี นครราชสีมา สุโขทัย เชียงใหม่ พิษณุโลก พบว่าปริมาณ glycoside รวมมีค่าระหว่าง 3.46%-8.93% มีค่าเฉลี่ยเท่ากับ 6.80%±1.66% ตัวอย่างที่มีปริมาณ glycoside รวมมากกว่า 7% พบจากพืชที่เก็บจากจังหวัดปราจีนบุรี ตราด ระยอง ชลบุรี พิษณุโลก และเชียงใหม่ ได้เก็บตัวอย่างจากอีก 2 แหล่งปลูกเพื่อการพาณิชย์ คือ จังหวัดอุบลราชธานี และนครศรีธรรมราช เป็นเวลารอบ 1 ปี ได้ผลปริมาณสารสอดคล้องกับผลของตัวอย่างที่เก็บจากจังหวัดนครปฐม คือพบปริมาณ glycoside สูงในช่วงเดือน มีนาคม-กันยายน และมีปริมาณต่ำสุดเดือนกุมภาพันธ์ โดยทั่วไปพบ MS มากกว่า AS และพบสัดส่วนของ MS; AS มีค่าระหว่าง 1.30-2.15 โดยมีค่าเฉลี่ยเท่ากับ 1.65±0.30 และได้พบว่าส่วนใบมีปริมาณสาระสำคัญมากกว่าส่วนก้านใบประมาณ 10 เท่า และอายุใบมากกว่า 20 วัน จะมีปริมาณสารสำคัญมากพอสำหรับทำการสกัดและพบว่าบัวบกที่ปลูกภายใต้ปริมาณแสงแดดที่ลดลงมีผลทำให้ปริมาณสารสำคัญลดลง ได้ทำการวิเคราะห์สารสกัดบัวบกที่ผลิตภายใต้โครงการวิจัยที่ 1 พบว่าสารสกัดมีปริมาณ glycoside ไม่น้อยกว่า 80% เมื่อทำการทดสอบความคงตัวแบบเร่งของสารสกัดและพบมีอายุการใช้งานได้ไม่น้อยกว่า 2 ปี ข้อมูลพื้นฐานที่ได้เป็นประโยชน์ต่อการกำหนดคุณลักษณะของทั้งพืชวัตถุดิบและสารสกัดโดยหน่วยงานที่มีหน้าที่กำหนดคุณลักษณะหรือผู้ผลิตสารสกัดบัวบกต่อไป