บทบาทของสมาธิในการปฏิบัติวิปัสสนากรรมฐานสายรูปนาม

Abstract

การวิจัยครั้งนี้ มีจุดมุ่งหมายเพื่อศึกษาบทบาทของสมาธิ ในการปฏิบัติวิปัสสนากรรมฐานสายรูปนามว่า ถูกต้องตรงตามพระไตรปิฏกและอรรถกถาหรือไม่ ซึ่งผลการวิจัยพบว่า สำนักวิปัสสนากรรมฐานสายรูปนาม มีวิธีปฏิบัติที่เน้นเฉพาะการเจริญวิปัสสนาล้วน และให้ความสำคัญกับสมาธิน้อยมาก โดยมีมุมมองว่า สมาธิที่พึงประสงค์และเอื้อต่อการเจริญวิปัสสนา คือ ขณิกสมาธิเท่านั้น ส่วนสมาธิที่สูงยิ่งกว่านี้ แม้ว่าผู้ปฏิบัติสามารถนำมาใช้เป็นบาทของวิปัสสนาได้ก็ตาม แต่อาจเป็นเหตุให้ผู้ปฏิบัติติดความสุขในสมาธิ และหลงผิดคิดว่าตนบรรลุถึงความดับทุกข์แล้ว ทำให้พลาดต่อหนทางวิปัสสนาได้ง่าย ส่วนบทบาทของสมาธิ ในวิธีการปฏิบัติตามที่ปรากฏในพระไตรปิฎกนั้นพบว่า ได้แบ่งการปฏิบัติออก เป็น ๒ วิธี ได้แก่ ๑. วิธีการที่เน้นเฉพาะด้านปัญญา หรือเรียกว่า "วิปัสสนายานิก" คือ ผู้ที่เริ่มปฏิบัติด้วยการเจริญวิปัสสนาเพียงอย่างเดียว โดยที่ไม่เคยฝึกหัดเจริญสมาธิใดใดมาก่อน ใช้สมาธิเท่าที่จำเป็นเพียงขณิกสมาธิเท่านั้น เพื่อให้วิปัสสนาดำเนินไป เมื่อปฏิบัติตามวิธีนี้จนบรรลุธรรม จะเป็นพระอรหันต์ประเภทสุกขวิปัสสก (ผู้เห็นแจ้งอย่างแห้งแล้ง) ๒.วิธีการที่เน้นความสำคัญของสมาธิ หรือเรียกว่า "สมถยานิก" คือ ผู้เริ่มปฏิบัติเจริญสมาธิจนกระทั้งได้อุปจารสมาธิหรืออัปปนาสมาธิ แล้วใช้สมาธินั้นเป็นบาทของการเจริญวิปัสสนา เมื่อปฏิบัติตามวิธีนี้จนบรรลุธรรม จะเป็นพระอรหันต์ประเภทอุภโตภาควิมุต (ผู้หลุดพ้นทั้งสองส่วน คือ ได้ทั้งเจโตวิมุตติในขั้นอรูปสมาบัติก่อน แล้วได้ปัญญาวิมุตติ) วิธีการปฏิบัติวิปัสสนาของสำนักวิปัสสนาสายรูปนาม ตรงกับวิธีที่ ๑ ในพระไตรปิฏก เมื่อผู้ปฏิบัติเลือกวิธีใดวิธีหนึ่งใน ๒ วิธีนี้ ก็สามารถบรรลุถึงความพ้นทุกข์ได้เช่นเดียวกัน และเมื่อได้บรรลุมรรคผลแล้ว ได้ชื่อว่า เป็นผู้สมบูรณ์ด้วยสมถะและวิปัสสนาอันได้แก่สัมมาสมาธิและสัมมาทิฏฐิ ซึ่งมีอยู่ในองค์มรรคทั้ง ๘ ประการ