อุปมา อุปไมย ในพระไตรปิฎก

Abstract

อุปมา อุปไมย เป็นเรื่องที่มีความสำคัญยิ่งในการใช้อธิบายสิ่งที่เป็นนามธรรมให้เข้าใจได้ง่าย โดยเฉพาะในการสอนทางด้านศาสนา สำหรับในพระพุทธศาสนา แหล่งของอุปมาที่ใหญ่และสำคัญยิ่ง คือพระไตรปิฎก คำอุปมาดังกล่าว มีมากหลายชนิดแตกต่างกันไป แต่ไม่เคยมีการรวบรวมกันไว้ให้เป็นหลักฐานในที่แห่งเดียวกัน โดยเหตุนี้จึงได้นำมารวบรวมไว้เพื่อความสะดวกและประโยชน์ของผู้ที่ประสงค์จะศึกษา อุปมา อุปไมย ในพระไตรปิฎก วิทยานิพนธ์นี้เป็นประเภทการวิจัยข้อมูลจากเอกสาร เอกสารสำคัญและใช้เป็นหลัก คือ พระไตรปิฎกบาลี ฉบับสยามรัฐ 45 เล่ม โดยการค้นคว้าและประมวลเอาข้ออุปมาที่มีอยู่ทั้งหมด นำมาแยกประเภท จัดหมวดหมู่ และจากนั้น โดยอาศัยคำอุปมาเหล่านั้น นำมาวิเคราะห์ในด้านอักษรศาสตร์ ด้านวิชาการศึกษา ด้านประวัติศาสตร์ สังคมวัฒนธรรม ของชาวอินเดียสมัยพุทธกาล และด้านสาธารณธรรม การวิเคราะห์ในด้านอักษรศาสตร์ ในเรื่องของการใช้อุปมา แสดงให้เห็นว่ามีการใช้คำอุปมา 4 แบบ คือ ใช้อุปมาก่อน และอุปไมยทีหลัง ใช้อุปไมยก่อน และอุปมาทีหลัง ใช้อุปมาล้อมอุปไมย และใช้อุปไมยล้อมอุปมา การจะเลือกใช้แบบใดนั้นย่อมแล้วแต่ความเหมาะสมของเวลา โอกาส และผู้ฟัง การวิเคราะห์ในด้านการศึกษาในเรื่องพุทธวิธีการสอน ได้แสดงให้เห็นว่า ในสมัยพุทธกาล มีวิธีการให้การศึกษาที่ทันสมัย เพราะมีการพิจารณาถึงความพร้อมของผู้เรียนกำหนดขอบเขตของเนื้อหาวิชาที่สอน ลำดับเนื้อหาวิชา กำหนดวิธีการสอนและการใช้อุปกรณ์การอสน การวิเคราะห์ในด้านประวัติศาสตร์ สังคม และวัฒนธรรม แสดงให้เห็นว่า มีการตั้งถิ่นฐานที่มีความเป็นระเบียบ มีการบริหารการปกครองที่ดีและเป็นแบบแผน ความสัมพันธ์ระหว่างบุคคลในครอบครัว ระหว่างครอบครัวกับสังคมภายนอก ดำเนินไปบนพื้นฐานของหน้าที่และความรับผิดชอบ ความเป็นอยู่ทั่ว ๆ ไป การประกอบอาชีพ ขึ้นอยู่กับวรรณะที่ตนสังกัดอยู่ และสภาพของสิ่งแวดล้อมทางสังคมด้วย การวิเคราะห์ด้านสาธารณธรรม แสดงให้เห็นถึงความนิยมและวิธีการใช้อุปมาต่างชนิด เพื่ออธิบายถึงคุณสมบัติที่คล้ายคลึงกันของอุปไมยเพียงชนิดเดียว และยังแสดงให้เห็นถึงอิทธิพลของสำนวนอุปมาภาษาบาลีที่มีต่อสำนวนอุปมาภาษาไทยบางสำนวนด้วย