การวางผังเมืองและการปรับตัวกับสภาพการเปลี่ยนแปลงภูมิอากาศ: กรณีศึกษาน้ำท่วมในจังหวัดปทุมธานี

Abstract

จังหวัดปทุมธานี มีบทบาทสำคัญในการเป็นเมืองรองรับการขยายตัวของกรุงเทพมหานครและปริมณฑล (Bangkok Metropolitan Region) ในด้านการพัฒนาเศรษฐกิจ อุตสาหกรรม การศึกษา สังคมและวัฒนธรรม ส่งผลทำให้จังหวัดปทุมธานีเกิดกระบวนการเป็นเมือง (Urbanization) ขึ้นอย่างรวดเร็ว แต่ทว่าการขยายตัวของเมืองนั้นเกิดขึ้นแบบไร้ทิศทาง (Urban Sprawl) บางพื้นที่ขยายตัวไปในพื้นที่ที่มีความเสี่ยงน้ำท่วม (Flood Risk Areas) โดยเฉพาะในช่วงระยะเวลา 10 ปี ที่ผ่านมา จังหวัดปทุมธานีประสบกับปัญหาสถานการณ์น้ำท่วมที่มีความถี่และรุนแรงมากขึ้น ซึ่งอาจเป็นผลมาการเปลี่ยนแปลงภูมิอากาศ (Climate Change) ส่งผลให้พื้นที่ที่มีความเสี่ยงน้ำท่วมขยายตัว ผนวกกับการขาดมาตรการในการตั้งรับปรับตัวต่อการเปลี่ยนแปลงภูมิอากาศที่มีประสิทธิภาพเพียงพอ การตั้งถิ่นฐานชุมชนเมืองในจังหวัดปทุมธานีจึงมีความเสี่ยงต่อภัยน้ำท่วมมากขึ้น จุดประสงค์หลักของงานวิทยานิพนธ์ฉบับนี้เป็นการศึกษาถึงการเปลี่ยนแปลงการใช้ประโยชน์ที่ดิน (Land Use Change) เพื่อทำความเข้าใจทิศทางการขยายตัวของเมือง ร่วมกับการวิเคราะห์ระดับความเสี่ยงต่อภัยน้ำท่วมของพื้นที่ ภายใต้บริบทของการเปลี่ยนแปลงภูมิอากาศในจังหวัดปทุมธานี โดยการระบุพื้นที่เสี่ยงน้ำท่วมด้วยการวิเคราะห์ซีฟ (Sieve Analysis) ด้วยเครื่องมือระบบสารสนเทศภูมิศาสตร์ (Geographic Information Systems) และการวิเคราะห์มาตรการในการตั้งรับปรับตัวต่อการเปลี่ยนแปลงภูมิอากาศ จากภาพฉายของการพัฒนาเมืองด้วยกระบวนการวิเคราะห์ฉากทัศน์ (Scenario Analysis) โดยผลการศึกษาแสดงให้เห็นว่า ระดับความเสี่ยงน้ำท่วมของพื้นที่เสี่ยงสูงขึ้น ภายใต้บริบทของการเปลี่ยนแปลงภูมิอากาศ และพื้นที่เสี่ยงน้ำท่วมในจังหวัดปทุมธานี ขยายตัวขึ้น โดยเฉพาะในพื้นที่บริเวณฝั่งตะวันตกของแม่น้ำเจ้าพระยาที่ครอบคลุมพื้นที่ส่วนใหญ่ของ 3 อำเภอ ได้แก่ (1) อำเภอสามโคก, (2) อำเภอเมืองปทุมธานี และ (3) อำเภอลาดหลุมแก้ว อีกทั้งทิศทางการขยายตัวของเมืองในพื้นที่ของจังหวัดปทุมธานี มีแนวโน้มที่จะเติบโตเข้าไปยังพื้นที่เสี่ยงใน 3 อำเภอ ดังนั้นมาตรการในการตั้งรับปรับตัวต่อการเปลี่ยนแปลงภูมิอากาศของจังหวัดปทุมธานีจึงเป็นสิ่งสำคัญ ผลของการศึกษายังพบว่า ในปัจจุบันจังหวัดปทุมธานียังขาดมาตรการทางผังเมืองเพื่อตั้งรับปรับตัวต่อการเปลี่ยนแปลงภูมิอากาศที่มีประสิทธิภาพ ดังนั้นผลของงานวิจัยนี้ จึงนำเสนอมาตรการทางผังเมืองเพื่อเพิ่มศักยภาพและประสิทธิภาพในการตั้งรับปรับตัวกับการเปลี่ยนแปลงภูมิอากาศ โดยเฉพาะในพื้นที่ที่มีความเสี่ยงน้ำท่วมเพิ่มขึ้นใน 3 อำเภอของจังหวัดปทุมธานี โดยประกอบไปด้วย 2 มาตรการ คือ (1) มาตรการเชิงโครงสร้าง (Infrastructure Measures) และ (2) มาตรการที่ไม่ใช้โครงสร้าง (Non – Infrastructure Measures) หรือ มาตรการเชิงนโยบาย (Policy Measures) โดยมาตรการทางผังเมืองที่เหมาะสมในแต่ละพื้นที่เสี่ยงจะแตกต่างกันไปตามบริบทและแผนการจัดการเชิงพื้นที่ เช่น ในพื้นที่อำเภอสามโคกควรมีการเพิ่มมาตรการเชิงนโยบาย ผ่านการกำหนดพื้นที่กันออก (Setback) ในพื้นที่อำเภอเมืองปทุมธานี ควรมีการเพิ่มมาตรการเชิงนโยบายด้วยการควบคุมการใช้ประโยชน์ที่ดินผ่านข้อกำหนดกฎหมาย และในพื้นที่อำเภอลาดหลุมแก้ว ควรมีการใช้มาตรการเชิงโครงสร้าง ผ่านการจัดทำเส้นทางน้ำไหลในเมือง (Urban Floodway)