แนวความคิดและการออกแบบการประดิษฐานพระพุทธปฏิมาประธานสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว กรณีศึกษา : พระวิหารหลวงวัดโสมนัสราชวรวิหารและวัดมกุฏกษัตริยารามราชวรวิหาร

Abstract

การศึกษาแนวความคิดและการออกแบบการประดิษฐานพระพุทธปฏิมาประธานสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว กรณีศึกษา : พระวิหารหลวงวัดโสมนัสราชวรวิหารและวัดมกุฏกษัตริยารามราชวรวิหารนี้ มีวัตถุประสงค์เพื่อศึกษาในเชิงแนวความคิดและการออกแบบการประดิษฐานพระพุทธปฏิมาประธานในพระวิหารหลวงสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว โดยทำการเลือกกรณีศึกษาจากพระวิหารหลวงที่มีการประดิษฐานพระพุทธปฏิมาประธานที่มีพุทธลักษณะตามการค้นคว้าของผู้นำคณะธรรมยุติกนิกายและพระบรมราชวินิจฉัยของพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ซึ่งปรากฏในพระอารามที่ทรงสถาปนาขึ้นใหม่จำนวน 2 แห่ง ในจำนวน 5 พระอารามในเขตกรุงเทพฯ ได้แก่ พระวิหารหลวงวัดโสมนัสราชวรวิหารและวัดมกุฏกษัตริยารามราชวรวิหาร เพื่อให้เกิดความเข้าใจถึงความสัมพันธ์ของแนวความคิดและการออกแบบในเชิงรูปธรรมและนามธรรม ตลอดจนการแทนค่าเนื้อหาทางพระพุทธศาสนาที่สอดคล้องกับพระพุทธปฏิมาประธานและสามารถนำผลการศึกษาไปประยุกต์ใช้เป็นแนวทางในการออกแบบสถาปัตยกรรมไทยพุทธศาสนาที่มีการประดิษฐานพระพุทธปฏิมาประธานที่มีขนาดเล็ก โดยสามารถเชื่อมโยงส่วนเนื้อหาและรูปแบบทางสถาปัตยกรรมได้อย่างลึกซึ้งและมีเอกภาพ การศึกษาในครั้งนี้ สามารถจำแนกวิธีการศึกษาออกเป็น 2 ลักษณะ ได้แก่ การศึกษาในเชิงแนวความคิดและในเชิงการออกแบบการประดิษฐานพระพุทธปฏิมาประธานในพระวิหารหลวงของพระอารามกรณีศึกษาทั้ง 2 แห่ง โดยการศึกษาในเชิงแนวความคิด เป็นการค้นคว้าในภาคเอกสารที่เกี่ยวข้องกับแนวความคิดของคณะธรรมยุติกนิกายที่มีผลต่อศิลปสถาปัตยกรรมและพระพุทธปฏิมา ส่วนในเชิงการออกแบบนั้น เนื่องจากลักษณะทางกายภาพของการประดิษฐานพระพุทธปฏิมาประธานในพระวิหารหลวงของพระอารามกรณีศึกษาทั้ง 2 แห่ง ประดิษฐานอยู่ในบุษบกและสถาปัตยกรรมไทยอีกชั้นหนึ่ง จึงเป็นการศึกษาถึงกระบวนการออกแบบสัดส่วนสถาปัตยกรรมเครื่องยอดทรงจอมแหประเภทบุษบกและสัดส่วนสถาปัตยกรรมไทย แล้วจึงนำองค์ความรู้ทั้ง 2 ลักษณะ มาวิเคราะห์ถึงแนวความคิดที่นำไปสู่การออกแบบศิลปสถาปัตยกรรมที่มีความสัมพันธ์กับพระพุทธปฏิมาประธานในพระวิหารหลวงของพระอารามกรณีศึกษาทั้ง 2 แห่ง ผลการศึกษาพบว่า จากการที่พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงสถาปนาคณะธรรมยุติกนิกาย ซึ่งมีแนวความคิดในการยึดหลักการจากพระไตรปิฏกและการพิจารณาด้วยเหตุผลและปัญญา มุ่งให้พุทธบริษัทเห็นประโยชน์ที่แท้จริงของการนับถือพระพุทธศาสนา ทำให้วัตรปฏิบัติของพระภิกษุสงฆ์มีความเคร่งครัดกว่าแต่ก่อนและแนวความคิดดังกล่าวได้ส่งผลโดยตรงกับศิลปสถาปัตยกรรมตลอดจนพระพุทธปฏิมาประธานในพระวิหารหลวงพระอารามกรณีศึกษา จึงปรากฏการออกแบบเพื่อรองรับรูปลักษณ์ใหม่ของพระพุทธปฏิมาประธานและยังตอบสนองต่อแนวความคิดของคณะธรรมยุติกนิกายดังนี้ 1.จากการพิจารณาความหมายของพุทธรัตนะในพระรัตนตรัย พระพุทธเจ้าต้องมีขนาดพระวรกายไม่ต่างจากมนุษย์สามัญ แต่ทรงมีปัญญา ดังนั้น พระพุทธปฏิมาประธานซึ่งเป็นตัวแทนของพระพุทธเจ้าต้องมีขนาดใกล้เคียงกับมนุษย์ 2.จากข้อจำกัดเรื่องขนาดพระพุทธปฏิมาประธานจึงแก้ไขด้วยการประดิษฐานในบุษบก เพื่อสร้างความสัมพันธ์ในเชิงความหมายและความสัมพันธ์ในเชิงกระบวนการออกแบบพระวิหารหลวงในพระอารามกรณีศึกษา