พลวัตเชิงพื้นที่และการฟื้นฟูบูรณะย่านพาณิชยกรรมเก่าริมน้ำ กรณีศึกษาย่านปากคลองตลาด กรุงเทพมหานคร

Abstract

แนวคิดสำคัญของการอนุรักษ์ย่านประวัติศาสตร์ที่มีชีวิต ซึ่งมักถูกละเลยในแผนงานอนุรักษ์ของกรุงเทพฯในอดีตคือการรักษาไว้ซึ่งพลวัตเชิงพื้นที่ ด้วยการรักษาไว้ซึ่งการใช้งานอย่างต่อเนื่องและหลากหลายตั้งแต่อดีตสู่ปัจจุบัน ควบคู่ไปกับการรักษาองค์ประกอบทางกายภาพที่มีคุณค่า งานวิจัยนี้จึงมีวัตถุประสงค์เพื่อค้นหาแนวคิดการฟื้นฟูบูรณะย่านประวัติศาสตร์ที่มีชีวิตผ่านมุมมองการอนุรักษ์ความเป็นสถานที่และพลวัตเชิงพื้นที่ ผ่านกรณีศึกษาย่านปากคลองตลาด ซึ่งเป็นย่านพาณิชยกรรมเก่าริมน้ำค้าส่งผลิตผลทางการเกษตรที่ตั้งอยู่ในเขตอนุรักษ์เกาะรัตนโกสินทร์ และกำลังเผชิญกับภาวะเสี่ยงต่อการสูญเสียความเป็นสถานที่ด้วยการถูกย้ายออกของกิจกรรมทั้งหมด ตามแผนแม่บทการอนุรักษ์และพัฒนากรุงรัตนโกสินทร์ พ.ศ.2538 โดยมีระเบียบวิธีวิจัยหลักคือการสำรวจภาคสนามแบบสังเกตุการณ์ เพื่อสร้างแผนที่บันทึกรูปแบบการใช้พื้นที่และกิจกรรมภายในย่านปากคลองตลาดอย่างเป็นระบบในวันและช่วงเวลาต่างๆ โดยมีวัตถุประสงค์เพื่อวิเคราะห์หาองค์ประกอบความเป็นสถานที่ ซึ่งประกอบด้วยกายภาพ กิจกรรม และความหมาย และเงื่อนไขความสัมพันธ์ของ 4 ตัวแปรที่ส่งเสริมพลวัตเชิงพื้นที่ ซึ่งประกอบด้วย ความยืดหยุ่น ความหนาแน่น ความเชื่อมต่อ และคุณภาพของพื้นที่ ทั้งนี้ เพื่อสังเคราะห์แนวความคิดการฟื้นฟูบูรณะย่านปากคลองตลาดผ่านการวางผังและออกแบบทางกายภาพต่อไป ผลการวิจัยพบว่า องค์ประกอบความเป็นสถานที่ของย่านปากคลองตลาดนั้นมีความสัมพันธ์กับการเปลี่ยนแปลงของระบบคมนาคมทางมาอย่างต่อเนื่อง โดยมีแม่น้ำ คลอง ท่าเรือ และการวางผังอาคารหันหน้าสู่น้ำเป็นองค์ประกอบเชิงกายภาพที่สำคัญในอดีต และมีถนน สะพาน อาคารตึกแถว และอุปกรณ์หาบเร่แผงลอยเป็นองค์ประกอบเชิงกายภาพที่สำคัญควบคู่ไปกับกิจกรรมการค้าขายผัก ผลไม้ และดอกไม้ที่เกิดขึ้นตลอดทั้ง 24 ชั่วโมงในปัจจุบัน อย่างไรก็ตาม พบว่าความหมายของปากคลองตลาดจากการเป็นย่านการค้าริมน้ำในอดีตได้เปลี่ยนแปลงสู่ย่านการค้าริมถนน ด้วยพื้นที่ริมน้ำหรือท่าเรือซึ่งเคยเป็นองค์ประกอบสำคัญในอดีตนั้นถูกลดทอนความสำคัญ ทิ้งร้างให้เป็นพื้นที่เสื่อมโทรม "หลังบ้าน" และขาดการใช้งานอย่างมีประสิทธิภาพ ในขณะที่พื้นที่ริมถนนนั้นกลับได้รับการใช้งานอย่างคึกคักและหนาแน่นตลอดทั้งวัน เมื่อพิจารณาจากปัจจัยเชิงกายภาพโดยเงื่อนไขของพลวัตเชิงพื้นที่ 4 ตัวแปรข้างต้น พบว่าปัจจัยที่มีผลต่อระดับการเข้าใช้พื้นที่ที่แตกต่างกันนี้สัมพันธ์กับ 3 ประเด็นปัญหาสำคัญคือ ศักยภาพในการมองเห็นและเข้าถึงพื้นที่ ความสัมพันธ์ของจุดเปลี่ยนถ่ายการสัญจรระหว่างน้ำและบก และรูปแบบของกิจกรรมการค้าส่งและปลีกที่ทำให้เกิดความหนาแน่นและต่อเนื่องของกิจกรรม ผู้คน และเวลาที่แตกต่างกัน ข้อเสนอแนะในการวางผังและออกแบบเชิงกายภาพเพื่อการฟื้นฟูบูรณะย่านปากคลองตลาดที่ปัจจุบันกำลังอยู่ในสภาพ "หันหลังให้น้ำ-หันหน้าให้บก" และมีการใช้งานเป็นพื้นที่ "หลังบ้าน" ให้กลับมา "ฟื้นชีวิต" มีบทบาทสำคัญร่วมสมัยและเป็นส่วนหนึ่งของชีวิตสังคมเมืองอีกครั้ง จึงถูกนำเสนอผ่าน 3 แผนงานสำคัญคือ การฟื้นฟูบูรณะโครงข่ายการสัญจร การใช้ประโยชน์พื้นที่ และความหนาแน่นของมวลอาคารและที่ว่าง โดยนำรูปแบบของการวางผังอาคารและเส้นทางเดินเท้าที่ให้ความสำคัญกับ "น้ำ" และยังมีร่องรอยปรากฎให้เห็นต่อเนื่องจากอดีตสู่ปัจจุบันมาเป็นองค์ประกอบสำคัญในการวางผังพื้นที่ และเสนอให้มีการปรับลดสัดส่วนของกิจกรรมการค้า การสัญจร และวัฒนธรรม ให้เหมาะสมกับศักยภาพของพื้นที่และความต้องการร่วมสมัย ทั้งนี้ เพื่อให้ย่านปากคลองตลาดยังสามารถคง "พลัง" และ "ชีวิต" ได้อย่างต่อเนื่องทั้งในปัจจุบันและอนาคต