การเปลี่ยนแปลงเชิงสัณฐานของชุมชนย่านคลองสาน ธนบุรี

Abstract

วิทยานิพนธ์นี้มีวัตถุประสงค์เพื่อศึกษาพัฒนาการและการเปลี่ยนแปลงเชิงสัณฐาน ที่เกิดจากการพัฒนาโครงข่ายคมนาคมทางบกของย่านคลองสาน โดยการศึกษาจากองค์ประกอบเชิงสัณฐาน ได้แก่ โครงข่ายการสัญจร การใช้ประโยชน์ที่ดินและอาคาร ความหนาแน่นของมวลอาคารต่อพื้นที่ว่าง และโครงข่ายการเชื่อมต่อและการจัดวางของหน่วยพื้นที่สาธารณะ ตามช่วงเวลาการเปลี่ยนแปลงการเข้าถึง โดยเน้นศึกษาโครงข่ายการเชื่อมต่อและการจัดวางของหน่วยพื้นที่สาธารณะ ในการวิเคราะห์การเปลี่ยนแปลงระดับการเข้าถึงชุมชนย่านคลองสาน เพื่อนำมาวิเคราะห์ผลการเปลี่ยนแปลงวิถีชีวิตชุมชนที่เกิดจากการเปลี่ยนแปลงระดับการเข้าถึงของชุมชน ผลจากการศึกษาพบว่า ลักษณะสัณฐานของชุมชนย่านคลองสานนั้นเกิดจากแนวของคลอง คูน้ำหรือลำประโดง ซึ่งเกิดจากลักษณะเชิงสัณฐานของย่านที่เป็นสัณฐานเกษตรกรรมสวนยกร่อง ทำให้ลักษณะของสัณฐานขนาดเล็ก แคบและยาว การเปลี่ยนแปลงเชิงสัณฐานของย่านคลองสานเกิดจากการพัฒนาโครงข่ายคมนาคมทางบก ทำให้เกิดการเปลี่ยนแปลงการใช้ประโยชน์ที่ดินและอาคาร ความหนาแน่นของมวลอาคาร การเปลี่ยนแปลงศูนย์กลางและพื้นที่ปฏิสัมพันธ์ของชุมชน จากเดิมที่อิงกับแนวโครงข่ายคมนาคมทางทางน้ำ เปลี่ยนไปอ้างอิงกับแนวโครงข่ายคมนาคมทางบกอย่างถนนแทนที่เป็นเส้นทางสัญจรหลัก คลอง คูน้ำจึงถูกถมเปลี่ยนเป็นถนน ทำให้ถนนในย่านจึงมีขนาดเล็กลักษณะแคบ ยาวและปลายตัน จากการวิเคราะห์โครงข่ายการเชื่อมต่อและการจัดวางของหน่วยพื้นที่สาธารณะ แสดงเห็นว่าระบบการสัญจรศักยภาพในการเข้าถึงหน่วยพื้นที่ย่านคลองสานมีน้อยลง และเกิดรูปแบบของโครงข่ายแบบปลายตันมากขึ้น แสดงให้เห็นว่าศักยภาพในการเชื่อมโยงระหว่างหน่วยพื้นที่ของชุมชนมีน้อยลง ศักยภาพในการเข้าถึงต่ำลง โดยเฉพาะการเข้าถึงพื้นที่ริมน้ำทำได้ยาก จากลักษณะของสัณฐานเดิมของย่าน ทำให้เส้นทางเข้าถึงชุมชนบางแห่งกลายเป็นพื้นที่เข้าถึงได้ยากขาดการเชื่อมต่อ ถึงแม้การตัดถนนเข้ามาในพื้นที่ย่านจะเพิ่มการเชื่อมโยงและเส้นทางสัญจรภายในชุมชน ทำให้ชุมชนมีทางเลือกในการเข้า-ออกของชุมชนมากขึ้นก็ตาม เนื่องจากถนนที่ตัดเข้ามานั้นไม่สอดคล้องกับลักษณะสัณฐานเดิมของย่านคลองสาน ทำให้การพัฒนาการคมนาคมทางบกในย่านไม่สามารถเชื่อมโยงพื้นที่ได้อย่างทั่วถึง ทางเดินตรอก ซอยขนาดเล็กจึงกลายเป็นเส้นทางสำคัญในการเชื่อมต่อระหว่างพื้นที่ภายในย่านอย่าง “ทางสะพานยาว” จากการเปลี่ยนแปลงการเข้าถึงหลักเป็นทางบก ถนนเข้ามามีบทบาทสำคัญในการดำเนินชีวิตประจำวันของผู้คน ทั้งการสัญจร การประกอบอาชีพและกลายเป็นพื้นที่ปฏิสัมพันธ์ของคนในชุมชนมากขึ้น ทำให้การเข้าถึงทางน้ำลดลง ท่าเรือที่เป็นจุดเชื่อมต่อพื้นที่และปฏิสัมพันธ์ของชุมชนถูกเลิกใช้งาน พื้นที่ชุมชนริมกลายเป็นพื้นที่เข้าถึงยาก เกิดการกลับทิศทางของด้านหน้าชุมชน จากด้านหน้าชุมชนที่อยู่ริมน้ำกลายเป็นด้านหลังชุมชน กลายเป็นพื้นที่ตาบอดการพัฒนาโครงสร้างพื้นฐานเข้าไม่ถึง ส่งผลให้เกิดการย้ายถิ่นฐานของคนกลุ่มเดิมที่อยู่ในพื้นที่ กลายเป็นชุมชนบ้านเช่ามีสภาพแออัดเสื่อมโทรม ทำให้ความเป็นชุมชนเดิมที่มีปฏิสัมพันธ์กันทางสังคม มีรูปแบบการดำรงชีวิตขนบธรรมเนียมและประเพณี มีความรู้สึกการเป็นคนในชุมชนเดียวกันที่จะรักษาคุณค่าและมรดกทางวัฒนธรรมของชุมชนนั้นหายไป