รูปแบบสถาปัตยกรรมพระอารามหลวงในพุทธศาสนาที่สร้างและบูรณปฏิสังขรณ์ในช่วงรัชกาลพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 3 แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ในเขตกรุงเทพฯและปริมณฑล

Abstract

วิทยานิพนธ์ฉบับนี้ มุ่งเน้นการวิเคราะห์เปรียบเทียบองค์ประกอบสถาปัตยกรรมประกอบกับมูลเหตุการณ์สร้างและปฏิสังขรณ์ของพระอารามหลวงที่เกิดขึ้นในช่วงรัชการที่ 3 เพื่อชี้ให้เห็นความสัมพันธ์ระหว่างฐานานุศักดิ์ของผู้ซ่อมสร้างกับลักษณะทางสถาปัตยกรรมของอาคารภายในเขตพุทธาวาสของพระอาราม และเน้นการศึกษาเฉพาะอาคารสำคัญภายในเขตพุทธาวาส ซึ่งได้แก่ พระอุโบสถ พระวิหาร และการเปรียญเป็นหลัก โดยมีสมมุติฐานว่า พระอารามที่สร้างและปฏิสังขรณ์โดยผู้สร้างที่มีฐานานุศักดิ์แตกต่างกันน่าจะมีรูปแบบองค์ประกอบทางสถาปัตยกรรมแตกต่างกันตามไปด้วย สำหรับขอบเขตการวิจัยนั้นได้คัดเลือกกรณีศึกษาจากพระอารามหลวงในเขตกรุงเทพมหานครและปริมณฑล ที่สร้างและบูรณปฏิสังขรณ์ในช่วงเวลาที่คาบเกี่ยวกับรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ 3 ทั้งที่สร้างด้วยสถาปัตยกรรม “แบบประเพณีนิยม”และ “แบบพระราชนิยม” เป็นจำนวนทั้งสิ้น 25 วัด ซึ่งได้แบ่งกลุ่มกรณีศึกษาตามฐานานุศักดิ์ของผู้สร้างและปฏิสังขรณ์เป็น 3 กลุ่ม ได้แก่ พระอารามหลวงที่สร้างและปฏิสังขรณ์โดยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว ,โดยพระบรมวงศานุวงศ์ และโดยขุนนาง-ข้าราชบริพาร ข้อมูลในการวิจัยได้มาจากการค้นคว้าภาคเอกสาร และการสำรวจภาคสนามทั้งการถ่ายภาพและการสำรวจรังวัดเพื่อเขียนแบบ อันมีเนื้อหาครอบคลุมถึงมูลเหตุการสร้างและปฏิสังขรณ์, ผังบริเวณและผังพื้นอาคารรวมถึงรูปแบบองค์ประกอบทางสถาปัตยกรรมทั้งภายนอกและภายในอาคาร จากการวิเคราะห์พบว่า พระอารามหลวงที่สร้างและปฏิสังขรณ์โดยพระมหากษัตริย์ จะมีลักษณะทางกายภาพโดยรวมที่วิจิตรที่สุดทั้งในส่วนการวางผังและองค์ประกอบทางสถาปัตยกรรม นอกจากนี้การตกแต่งในส่วนต่างๆของอาคาร ยังมีรูปแบบซึ่งแสดงออกถึงฐานานุศักดิ์ของผู้สร้างที่สอดคล้องกันมากที่สุดอีกด้วย ในขณะที่พระอารามหลวงโดยพระบรมวงศานุวงศ์และขุนนาง-ข้าราชบริพารมีความวิจิตรและความสอดคล้องน้อยกว่า โดยในแต่ละกลุ่มจะมีพระอารามหลวงที่มีความวิจิตรใหญ่โตเป็นพิเศษเนื่องจากผู้สร้างประกอบด้วยทั้งตำแหน่งราชการและกำลังทรัพย์ ซึ่งได้แก่พระอารามหลวงโดยกรมพระราชวังบวรมหาศักดิพลเสพ และพระอารามหลวงโดยขุนนางตระกูลบุนนาค แต่ทั้งนี้ เนื่องจากบทบาททางสังคมและฐานะทางการเงินของชนชั้นขุนนางในรัชสมัยนี้เพิ่มมากขึ้น ทำให้พระอารามหลวงที่สร้างขึ้นโดยรวมไม่มีความแตกต่างจากกลุ่มพระบรมวงศานุวงศ์มากนัก แต่เนื่องจากธรรมเนียมการแสดงออกใดๆที่ไม่อาจทำให้เทียมเจ้าได้ ทำให้ชนชั้นขุนนางต้องหาทางเลือกในการแสดงออกที่ปรับเปลี่ยนไปจากรูปแบบดั้งเดิม โดยเฉพาะการลดทอนรายละเอียดอาคารบางส่วนและการใช้ลวดลายที่ไม่สื่อถึงฐานานุศักดิ์อย่างจำเพาะเจาะจง อย่างไรก็ตาม ความสัมพันธ์ระหว่าง ฐานานุศักดิ์ของผู้สร้างและปฏิสังขรณ์พระอารามกับรูปแบบองค์ประกอบทางสถาปัตยกรรมในส่วนต่างๆของอาคารนั้นไม่ได้อยู่ภายใต้ระบบที่เคร่งครัดและเกิดขึ้นพร้อมกันในองค์ประกอบทุกส่วนของอาคาร แต่อาจปรากฏอยู่ระหว่างบางองค์ประกอบแตกต่างกันไป ขึ้นอยู่กับความสำคัญและความหมายเฉพาะตัวของพระอารามหลวงแต่ละแห่งที่ผู้สร้างต้องการสื่อถึง