การศึกษาเชิงวิจารณ์เรื่องหลักปฏิจจสมุปบาท

Abstract

การวิจัยเรื่องนี้ มีวัตถุประสงค์ที่จะศึกษาหลักปฏิจจสมุปบาทซึ่งเป็นหลักคำสอนของพระพุทธศาสนาเชิงวิจารณ์ หลักคำสอนเรื่องนี้ ทำให้พุทธปรัชญามีเอกลักษณ์เป็นของตนเอง โดนเฉพาะความคิดเรื่องความเป็นสาเหตุ ความคิดเรื่องนี้ ปรัชญาอินเดียส่วนมาก เช่น ภควัทคีตา, เวทานตะ เป็นต้น จะเน้นที่จิตสมบูรณ์ว่าเป็นสาเหตุพื้นฐานหรือเป็นมูลการณะของสรรพสิ่ง พุทธธรรมถือว่า สรรพสิ่งเป็นอนิจจัง ทุกขัง อนัตตา มันมีการเกิดขึ้นตั้งอยู่ ดับไปเป็นธรรมดา อาการที่ปรากฏการณ์หนึ่งเกิดขึ้น ตั้งอยู่ดับไป มิได้ขึ้นอยู่กับอำนาจของสิ่งหนึ่งสิ่งใดโดยผูกขาด แต่มันขึ้นอยู่กับอำนาจของเหตุปัจจัยหลาย ๆ อย่าง ตามแนวของปฏิจจสมุปบาท ปรากฏการณ์หนึ่ง ๆ ในเอกภพ ก็คือ กลุ่มของเหตุปัจจัยกลุ่มหนึ่ง ๆ นั่นเอง ในกรณีของมนุษย์ ตัวของมนุษย์เกิดขึ้นได้อย่างไร การเรียนรู้ของมนุษย์เป็นไปได้อย่างไร พฤติกรรมของมนุษย์ที่เป็นไปในแนวทางนั้น ๆ เกิดขึ้นได้อย่างไร ทั้งหมดนี้ขึ้นอยู่กับอำนาจของเหตุปัจจัยหลายอย่างประกอบกันเข้า มนุษย์เป็นสิ่งประกอบ (Compounded things) เมื่อแยกแยะออกไปแล้ว ในตัวมนุษย์พบแต่รูปแบบแห่งความสัมพันธ์กันของเหตุปัจจัยตามกระบวนการของปฏิจจสมุปบาท มนุษย์ คือ กลุ่มเหตุปัจจัยหลาย ๆ รูปแบบประชุมกันเข้าแล้วเป็นไปภายใต้มโนภาพของคำว่า สังสารวัฏ ผู้เสวยทุกข์ในสังสารวัฏคือ ตัวอัตตาที่เป็นจริงในระดับสมมติสัจจ์ อัตตา ได้แก่ “ตัวฉัน” ที่เกิดจากอวิชชา อวิชชาเป็นกิเลส ตัวเด่นในสังสารวัฏ สังสารวัฏ คือ ปฏิจจสมุปบาทสายเกิด มองได้ 3 แบบ คือ แบบขณิกชาติ หมายถึง ปฏิจจสมุปบาท ในช่วงหนึ่งของพฤติกรรมของมนุษย์ แบบปัจจุบันชาติ หมายถึง ปฏิจจสมุปบาทแบบขณิกชาติหลาย ๆ รูปแบบและหลาย ๆ ช่วงตอนที่สืบเนื่องกันเป็นไปตลอดช่วงชีวิตในชาติหนึ่งของมนุษย์ แบบข้ามภพข้ามชาติ หมายถึง ความเป็นไปได้อีกของกระแสชีวิตมนุษย์หลังจากตายแล้ว โดยมีกรรม วิญญาณ ตัณหา เป็นหลักประกัน เมื่อมนุษย์ต้องการยุติชีวิตในสังสารวัฏซึ่งถือว่าเป็นทุกข์ มนุษย์จะต้องสร้างเหตุปัจจัยให้เกิดปฏิจจสมุปบาทสายดับ ความสุขความทุกข์ ความหลุดพ้นของมนุษย์ขึ้นอยู่กับการสร้างเหตุปัจจัยโดยตัวมนุษย์เอง ดังนั้น ตามทรรศนะของพุทธปรัชญา ปรากฏการณ์ต่าง ๆ รวมทั้งมนุษย์จึงมิใช่ผลที่เกิดจากการสร้างสรรค์ของสิ่งสมบูรณ์ แต่หากเป็นผลของกลุ่มของเหตุปัจจัยตามแนวของปฏิจจสมุปบาท ปฏิจจสมุปบาทจึงเป็นกฎธรรมชาติซึ่งนอกจากจะใช้อธิบายปรากฏการณ์ คือ มนุษย์แล้วยังสามารถใช้อธิบายปรากฏการณ์อื่น ๆ ในแนวกว้างได้อีกด้วย