วรรณคดีประกอบพระราชพิธีสมัยรัตนโกสินทร์ : แนวคิดธรรมราชากับกลวิธีทางวรรณศิลป์

Abstract

ศึกษาวิเคราะห์แนวคิดธรรมราชาในวรรณคดีประกอบพระราชพิธีสมัยรัตนโกสินทร์ รวมถึงศึกษากลวิธีทางวรรณศิลป์ ทั้งกลวิธีการเรียบเรียงเนื้อหาและกลวิธีการประพันธ์ ซึ่งช่วยให้กวีนำเสนอแนวคิดธรรมราชาได้อย่างสมบูรณ์ ผลการวิจัยพบว่า วรรณคดีประกอบพระราชพิธีสมัยรัตนโกสินทร์ 70 เรื่อง สามารถแบ่งออกเป็น 3 ประเภทคือ ประกาศการพระราชพิธี คำฉันท์ดุษฎีสังเวย และกาพย์เห่เรือ วรรณคดีเหล่านี้มีสถานภาพ บทบาทหน้าที่ และขนบของวรรณคดีแต่ละประเภทเป็นปัจจัยในการเลือกสรรเนื้อหาว่าด้วยพระคุณสมบัติ พระราชจริยาวัตร และพระราชกรณียกิจของพระมหากษัตริย์มานำเสนอสอดประสานไปกับเนื้อหาว่าด้วยข้อมูลสำคัญเกี่ยวกับพระราชพิธี การวิเคราะห์เนื้อหาเหล่านี้ทำให้มองเห็นว่า กวีมุ่งถ่ายทอดจริยาคติของพระมหากษัตริย์ ได้แก่ การเป็นองค์ธรรมิกราช ผู้ปฏิบัติตามหลักราชธรรมและหลักธรรมทั่วไป การเป็นจักรพรรดิราชผู้ปฏิบัติตามหลักจักรวรรดิวัตร และได้ครอบครองเครื่องแสดงจักรพรรดิสมบัติ การเป็นพระโพธิสัตว์ผู้บำเพ็ญบารมีเพื่อบรรลุพระโพธิญาณและเกื้อกูลมหาชน และการเป็นองค์พุทธศาสนูปถัมภกผู้ทำนุบำรุงฝ่ายพุทธจักรควบคู่ไปกับราชอาณาจักร จริยาคติเหล่านี้สามารถประมวลเป็นแนวคิดธรรมราชา 2 ประการคือ แนวคิดที่ว่าพระมหากษัตริย์ทรงดำรงไว้ซึ่งธรรมะทางพระพุทธศาสนา เพื่อโน้มนำสังคมให้ดำเนินไปตามครรลองแห่งธรรม โดยมีพระมหากษัตริย์ทรงปฏิบัติเป็นแบบอย่าง และแนวคิดที่ว่าพระมหากษัตริย์ทรงบำเพ็ญพระราชกรณียกิจเพื่อบ้านเมือง อันก่อให้เกิดความผาสุกสมบูรณ์แก่ประชาชน และความมั่นคงของราชบัลลังก์ควบคู่กัน ในการนำเสนอแนวคิดธรรมราชา กวียังได้นำกลวิธีการประพันธ์มาเสริมให้เกิดความงามทางวรรณศิลป์จากการเลือกใช้รูปแบบคำประพันธ์ และศิลปะการใช้ภาษา เพื่อสร้างความเสนาะของเสียงและความสมบูรณ์ด้านความหมาย ทำให้กวีสามารถนำเสนอแนวคิดธรรมราชาได้อย่างแยบคาย กล่าวคือ ทำให้ผู้อ่านผู้ฟังตระหนักถึงความสำคัญและเกิดความซาบซึ้งใจในแนวคิดธรรมราชาที่กวีมุ่งนำเสนอ ด้วยเหตุดังกล่าวข้างต้น วรรณคดีประกอบพระราชพิธีสมัยรัตนโกสินทร์จึงมีบทบาทสำคัญ ในการปลูกฝังแนวคิดธรรมราชาให้เป็นรากฐานของสังคมไทยอย่างเด่นชัด