มิติทางวัฒนธรรมในการจัดการทรัพยากรลุ่มน้ำสงครามตอนล่าง : กรณีศึกษาชุมชนท่าบ่อ อำเภอศรีสงคราม จังหวัดนครพนม

Abstract

การวิจัยครั้งนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อ 1) ศึกษามิติทางวัฒนธรรมในการจัดการทรัพยากรลุ่มน้ำ 2) วิเคราะห์การปรับตัวต่อระบบความสัมพันธ์ทางสังคมและวัฒนธรรมภายใต้เงื่อนไขและบริบทที่แตกต่างกันในการจัดการทรัพยากรลุ่มน้ำสงคราม 3) สังเคราะห์วัฒนธรรมที่เป็นแบบแผนในการดำเนินงานการพัฒนา โดยเฉพาะในด้านการจัดการทรัพยากรลุ่มน้ำ 4) เสนอแนะแนวทางในการจัดการทรัพยากร และมิติของการพัฒนาที่สอดคล้องกับบริบทของสังคมและความยั่งยืน โดยใช้ระเบียบวิธีวิจัยเชิงคุณภาพ ดำเนินการเก็บข้อมูลด้วยการสังเกต การสัมภาษณ์แบบเจาะลึกผู้ให้ข้อมูลสำคัญ (Key Informant) และการเข้าร่วมประชุมสัมมนาต่างๆที่เกี่ยวข้อง ผลการวิจัยพบว่า วิถีชีวิตของชุมชนท่าบ่อมีความสัมพันธ์กับทรัพยากรลุ่มน้ำสงคราม ชุมชนอยู่กับฐานทรัพยากรธรรมชาติ โดยจัดความสัมพันธ์ในลักษณะที่ถือได้ว่าเป็น “สิทธิชุมชน” ที่ได้ปฏิบัติสืบทอดกันมาแต่โบราณ ซึ่งเป็นกระบวนการที่สัมพันธ์กันขององค์ประกอบด้านภูมิปัญญาในการเข้าถึง ใช้ประโยชน์ และอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติ ตลอดจนรวมไปถึงองค์ประกอบด้านอำนาจของชุมชนในการจัดการดูแลเรื่องการใช้ทรัพยากร ทรัพยากรธรรมชาติบ้านท่าบ่อได้ถูกใช้ประโยชน์อย่างเข้มข้น ส่วนหนึ่งเนื่องมาจากการพัฒนาประเทศที่เชื่อมโยงท้องถิ่นเข้าเป็นส่วนหนึ่งของการพัฒนาระบบเศรษฐกิจระดับมหภาค การใช้ทรัพยากรธรรมชาติของชุมชนจึงเปลี่ยนเป็นเพื่อการค้าแทนการยังชีพ วิถีการผลิตเน้นการแข่งขัน พึ่งพาตลาดภายนอกแทนการพึ่งพาตนเอง พึ่งพาเทคโนโลยีแทนภูมิปัญญาท้องถิ่น พึ่งพาเครื่องจักรแทนแรงงานในชุมชน และพึ่งพาทุนภายนอกแทนการพึ่งพิงกันในชุมชน แต่จากสภาวะการณ์ที่ความเป็นชุมชนเริ่มสูญหาย ความสัมพันธ์ในชุมชนถูกทำลาย และทรัพยากรไม่พอเพียงในการเลี้ยงชีพได้เหมือนเดิม ในอีกทางหนึ่งก็เป็นสิ่งกระตุ้นให้ชุมชนเกิดความตื่นตัว และหันมาให้ความสำคัญกับการใช้ประโยชน์จากความอุดมสมบูรณ์ของทรัพยากรอย่างรู้คุณค่าเพื่อให้มีใช้ตลอดไป ทั้งในรูปแบบที่เป็นการนำการจัดการแบบพื้นบ้าน เช่น การทำวังปลาเพื่อการอนุรักษ์ การจัดประเพณีไหว้ผีปู่ตาเพื่อตอกย้ำการใช้ประโยชน์จากธรรมชาติอย่างรู้คุณค่า ตลอดจนมีการเรียนรู้การจัดการทรัพยากรที่เป็นทางการมากขึ้น เช่น งานวิจัยไทบ้านที่เป็นการสร้างความรู้และเป็นการสร้างอำนาจต่อรองในการจัดการทรัพยากรโดยชุมชน การสร้างเครือข่ายความร่วมมือในการจัดการทรัพยากรธรรมชาติร่วมกัน ทั้งนี้จะเห็นได้ว่า แนวทางในการจัดการทรัพยากรที่เหมาะสมนั้นเกิดจากวิถีชีวิตของคนในท้องถิ่นที่เป็นผลผลิตจากการสร้างสรรค์ “วัฒนธรรมแห่งการอยู่ร่วมกัน” ก่อให้เกิดภูมิปัญญา ภูมิคุ้มกัน และภูมิสังคมในชุมชน ทั้งความสัมพันธ์ระหว่างคนในชุมชนและคนที่มีวิถีชีวิตอยู่บนลุ่มน้ำเดียวกัน ความสัมพันธ์ระหว่างคนกับธรรมชาติ และความสัมพันธ์ระหว่างคนกับสิ่งเหนือธรรมชาติ ซึ่งก่อเกิดเป็นมิติแห่งความสัมพันธ์ ผ่านการขัดเกลา หล่อหลอม ถ่ายทอด ยึดถือปฏิบัติสืบต่อกันมารุ่นต่อรุ่น จนกลายมาเป็นมิติทางวัฒนธรรมที่นำไปสู่การจัดระบบ ระเบียบ เกิดกฎกติกาในการอยู่ร่วมกัน แนวทางของ “มิติทางวัฒนธรรม” จึงเป็นแนวทางแห่งการอยู่ร่วมกันบนระบบความสัมพันธ์ของสังคมและโครงสร้างทางสังคมที่ปฏิบัติ สืบทอดวัฒนธรรมในการจัดการทรัพยากรตั้งแต่อดีตและมีการปรับตัวภายใต้สถานการณ์ปัจจุบันที่ทรัพยากรมีอยู่อย่างจำกัด