การเปลี่ยนแปลงรูปแบบที่อยู่อาศัยของชุมชนดั้งเดิมในกรุงรัตนโกสินทร์ : กรณีศึกษาชุมชนตรอกศิลป์-ตรอกตึกดิน

Abstract

ชุมชนตรอกศิลป์-ตรอกตึกดิน เป็นชุมชนดั้งเดิมที่มีการอยู่อาศัยมาตั้งแต่ต้นกรุงรัตนโกสินทร์ จากการสำรวจชุมชนดั้งเดิมของเขตพระนครเบื้องต้นพบว่า ชุมชนตรอกศิลป์-ตรอกตึกดินมีรูปแบบที่อยู่อาศัยที่หลากหลายอยู่ในชุมชนเดียวกัน และมีบ้านที่ยังคงลักษณะสถาปัตยกรรมดั้งเดิมไว้ได้เป็นอย่างดีจำนวนมากกว่าชุมชนอื่น จึงเลือกมาเป็นกรณีศึกษาเรื่องการเปลี่ยนแปลงรูปแบบที่อยู่อาศัยโดยมีวัตถุประสงค์เพื่อ 1) ศึกษาประวัติความเป็นมาของการตั้งถิ่นฐานที่อยู่อาศัยของชุมชนตรอกศิลป์-ตรอกตึกดิน 2) ศึกษาการเปลี่ยนแปลงรูปแบบของที่อยู่อาศัยของชุมชนตรอกศิลป์-ตรอกตึกดิน และ 3) ศึกษาปัจจัยที่มีความสัมพันธ์กับการเปลี่ยนแปลงรูปแบบที่อยู่อาศัยของชุมชนตรอกศิลป์-ตรอกตึกดิน การศึกษาครั้งนี้ใช้วิธีวิจัยเชิงคุณภาพ และใช้การแจกแจงความถี่เข้าช่วยในการวิเคราะห์ โดยเริ่มที่การสำรวจกายภาพเบื้องต้นของที่อยู่อาศัยและจำแนกรูปแบบที่อยู่อาศัยออกเป็น 4 กลุ่มตามลักษณะทางกายภาพในปัจจุบัน แล้วกระจายการสุ่มตัวอย่างให้ครบทั้ง 4 กลุ่มการสำรวจชุมชนได้ทำการสำรวจ 3 ระยะ ระยะที่ 1 เป็นการสำรวจเบื้องต้น ระยะที่ 2 เป็นการสำรวจเพื่อทดสอบแบบสัมภาษณ์ ระยะที่3 เป็นการสำรวจชุมชนและสัมภาษณ์เชิงลึก ในเรื่องของการเปลี่ยนแปลงที่อยู่อาศัย เครื่องมือที่ใช้คือ แบบสัมภาษณ์ที่มีการกำหนดเค้าโครงของเรื่องที่สัมภาษณ์ตามหัวข้อที่ใช้ในการวิเคราะห์ คำถามที่ใช้เป็นคำถามปลายเปิด ร่วมกับการสำรวจกายภาพของบ้าน ผลการศึกษาพบว่า ที่อยู่อาศัยในชุมชนแบ่งได้เป็น 4 รูปแบบตามลักษณะของการเปลี่ยนแปลงปรับปรุงที่อยู่อาศัย บ้านรูปแบบที่ 1 คือบ้านที่ยังคงสภาพเดิม ไม่มีการปรับปรุงดูแลรักษาให้อยู่ในสภาพดี รูปแบบที่ 2 คือ บ้านที่คงลักษณะเดิมบางส่วน มีการปรับปรุงดูแลตามสภาพ รูปแบบที่3 คือ บ้านที่คงลักษณะเดิมทางสถาปัตยกรรมไว้อย่างดี และได้รับการปรับปรุงดูแลให้อยู่ในสภาพดี รูปแบบที่4 คือ บ้านที่รื้อบ้านเดิมทิ้งแล้วสร้างใหม่ ดังนั้นการเปลี่ยนแปลงรูปแบบบ้านที่สำคัญที่สุดคือ การเปลี่ยนแปลงให้เป็นบ้านเช่า ส่วนปัจจัยที่มีความสำคัญมากที่สุดที่มีผลการต่อการเปลี่ยนแปลงรูปแบบทั้ง 4 รูปแบบ คือ 1)รายได้ทั้งของเจ้าของบ้านและผู้เช่า พบว่าบ้านที่เจ้าของบ้านหรือผู้เช่ามีรายได้ดี จะมีการปรับปรุงบ้านให้อยู่ในสภาพดี 2)การถือกรรมสิทธิครอบครอง พบว่าบ้านที่เจ้าของอยู่อาศัยเองและเป็นบ้านที่ได้รับมรดกมาจากบรรพบุรุษจะมีการปรับปรุงให้อยู่ในสภาพดีและคงลักษณะเดิมทางสถาปัตยกรรมไว้เป็นอย่างดีมากกว่าบ้านที่ซื้อต่อมาและบ้านเช่า 3). ระยะเวลาการอยู่อาศัย พบว่าบ้านที่ยิ่งอาศัยอยู่นานจะเกิดความผูกพันกับบ้าน และก่อให้เกิดการปรับปรุงบ้านให้อยู่ในสภาพที่ดีได้ ผลการศึกษานี้นำมาสู่ข้อเสนอแนะเชิงนโยบายในการอนุรักษ์และฟื้นฟูที่อยู่อาศัยในชุมชนดั้งเดิมควรให้ความสำคัญเรื่องการมีส่วนร่วมของผู้อยู่อาศัย โดยเฉพาะกลุ่มที่สืบทอดที่อยู่อาศัยในทางมรดกและกลุ่มผู้อยู่อาศัยที่อยู่มานานและมีความผูกพันกับชุมชน รวมถึงการสร้างแรงจูงใจสนับสนุนด้านการเงินแก่ผู้ที่ต้องการปรับปรุงบ้านแต่มีรายได้ไม่เพียงพอกับการปรับปรุงให้อยู่ในสภาพดี เพื่อการอนุรักษ์และฟื้นฟูที่อยู่อาศัยในชุมชนดั้งเดิมที่เป็นมรดกชาติสืบไป