แนวพระดำริทางการศึกษาในหัวเมืองของสมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส : การวิเคราะห์เชิงประวัติศาสตร์

Abstract

การวิจัยครั้งนี้มีวัตถุประสงค์ เพื่อศึกษาแนวพระดำริทางการศึกษาในหัวเมืองของสมเด็จพระมหาสมณเจ้ากรมพระยาวชิรญาณวโรรส และศึกษาการจัดการศึกษาในหัวเมืองในสมัยสมเด็จพระมหาสมณเจ้ากรมพระยาวชิรญาณวโรรส ในระหว่าง พ.ศ. 2441 – 2444 โดยใช้ระเบียบวิธีวิจัยเชิงประวัติศาสตร์ ผลการวิจัยพบว่า สมเด็จพระมหาสมณเจ้าฯ มีแนวพระดำริเกี่ยวกับการศึกษาในหัวเมืองที่สำคัญ 4 ประการคือ ประการที่หนึ่ง ทรงมีแนวพระดำริให้ส่งผู้อำนวยการศึกษาไปจัดการศึกษาในมณฑลต่าง ๆ และส่งเสริมให้เมืองนั้น ๆ เป็นผู้จัดการศึกษาของตนเอง ประการที่สอง ทรงมีแนวพระดำริให้เน้นความรู้ทางโลกคู่กับความรู้ทางธรรม และมุ่งการศึกษาเพื่อการเรียนหนังสือคู่กับการประกอบอาชีพ ประการที่สาม ทรงมีแนวพระดำริเกี่ยวกับค่าใช้จ่ายในการจัดการศึกษาหัวเมือง โดยได้ทรงดำริกำหนดอัตราบำรุงโรงเรียนขึ้นตามขนาดและประเภทของโรงเรียน และประการที่สี่ ทรงมีแนวพระดำริให้โรงเรียนตั้งชื่อตามสถานที่หรือชื่อวัด แทนที่จะตั้งชื่อตามบุคคลเพื่อความเจริญของโรงเรียนในอนาคต การศึกษาในหัวเมือง การวิจัยพบว่า สมัยที่สมเด็จพระมหาสมณเจ้าฯ เป็นเจ้ากระทรวงในกรมศึกษาหัวเมืองนั้น การศึกษาในหัวเมืองมีลักษณะที่สอดคล้องกับพระราชดำรัสของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ที่ให้ทรงคำนึงถึงรากเหง้าหรือพื้นฐานการศึกษาของไทยในอดีต กล่าวคือ ทรงนำความรู้สมัยใหม่ มาผสมผสานกับพื้นฐานทางสังคมและวัฒนธรรมไทย ซึ่งมีวัดเป็นศูนย์กลางและมีพระสงฆ์เป็นผู้จัดการศึกษา ในด้านการบริหารการศึกษาทรงมุ่งให้การศึกษาในหัวเมืองมีลักษณะการจัดแบบกระจายอำนาจเพื่อให้ท้องถิ่นสามารถพึ่งตนเอง นอกจากนี้ สมัยของสมเด็จพระมหาสมณเจ้าฯ ยังเป็นสมัยแรกและสมัยเดียวที่มีการจัดตั้งกรมศึกษาหัวเมืองแยกออกมาจากกรมศึกษา และมีการประสานงานกับกระทรวงมหาดไทยอย่างใกล้ชิด มีการแต่งตั้งผู้อำนวยการศึกษามณฑลจากกรมศึกษาหัวเมืองไปดำเนินการและประสานงานกับข้าหลวงเทศาภิบาลจากกระทรวงมหาดไทย อย่างไรก็ตาม ปัญหาการศึกษาในหัวเมืองในสมัยของสมเด็จพระมหาสมณเจ้าฯ คือ ประกาศนียบัตรการศึกษาของกรมศึกษาหัวเมือง ไม่เป็นที่นิยม เนื่องจากเป็นวุฒิที่ไม่ได้รับการยกเว้นค่าราชการ และการยกเว้นเป็นไพร่หลวง และไพร่สมตลอดชีวิต เช่นเดียวกับประกาศนียบัตรการศึกษาของกรมศึกษาธิการ