ลิลิตเสด็จไปขัดทัพพม่าเมืองกาญจนบุรี : ประวัติศาสตร์และสังคมสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้น

Abstract

วิทยานิพนธ์ฉบับนี้มีจุดมุ่งหมายเพื่อศึกษา ลิลิตเสด็จไปขัดทัพพม่าเมืองกาญจนบุรีพระราชนิพนธ์ในสมเด็จพระบวรราชเจ้ามหาศักดิพลเสพ ในฐานะที่เป็นนิราศเดินทัพ รวมทั้งศึกษาประวัติศาสตร์การสงคราม สังคมและธรรมชาติที่ปรากฏในเรื่อง จากการศึกษาพบว่าลิลิตเสด็จไปขัดทัพพม่าฯเป็นนิราศเดินทัพที่มีเนื้อคร่ำครวญถึงผู้เป็นที่รักและพรรณนาการเดินทางไปขัดทัพพม่าที่เมืองหน้าด่านในสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย เมื่อ พ.ศ. 2363 วรรณคดีเรื่องนี้สืบทอดฉันทลักษณ์และลีลาการแต่งมาจากลิลิตพระลอ สืบทอดโวหารนิราศมาจากนิราศสมัยกรุงศรีอยุธยา ทั้งยังมีลักษณะเด่นในการพรรณนาการเดินทางอย่างละเอียดเป็นความรู้ การคร่ำครวญถึงผู้เป็นที่รักซึ่งมีตัวตนจริงเป็นที่รู้จัก และการบรรยายเรื่องราวการสงครามเป็นความรู้จากการไปราชการศึกจริง สำหรับการศึกษาประวัติศาสตร์การสงครามในเรื่องพบว่ามีความขัดแย้งกับข้อมูลในหลักฐานทางประวัติศาสตร์ กล่าวคือ ในลิลิตเสด็จไปขัดทัพพม่าฯ สมเด็จพระบวรราชเจ้ามหาศักดิพลเสพเสด็จไปขัดทัพพม่าที่เมืองราชบุรี แต่หลักฐานทางประวัติศาสตร์บันทึกไว้ว่าพระองค์เสด็จไปขัดทัพที่เมืองเพชรบุรี ทั้งนี้สันนิษฐานได้ว่าอาจมีการเปลี่ยนแปลงสถานที่ซึ่งไม่ได้บันทึกไว้ในหลักฐานทางประวัติศาสตร์ หรือสมเด็จพระบวรราชเจ้ามหาศักดิพลเสพอาจดูแลทั้งเมืองราชบุรีและเมืองเพชรบุรี โดยตั้งทัพอยู่ที่เมืองราชบุรีซึ่งเป็นชัยภูมิที่เหมาะสมสามารถป้องกันพม่าที่จะเข้ามาทั้งทางด่านเมืองราชบุรีและด่านใกล้เมืองเพชรบุรี วรรณคดีเรื่องนี้บันทึกรายละเอียดเกี่ยวกับการสงครามครั้ง พ.ศ. 2363 ทั้งการจัดกระบวนการพยุหยาตรา การทำพิธีกรรมเกี่ยวกับการสงคราม การสร้างค่าย การยกทัพไปตรวจด่านชายแดน โดยใช้วิธีการเล่าประวัติศาสตร์ 3 แบบ คือการเล่าบรรยายเหตุการณ์ การเล่าสรุปเหตุการณ์ และการเล่าเหตุการณ์ย้อนอดีต ลิลิตเสด็จไปขัดทัพพม่าฯยังได้สะท้อนสภาพสังคมและธรรมชาติ ทั้งสังคมภายในกาองทัพที่แสดงถึงความสัมพันธ์ระหว่างจอมทัพผู้มีอำนาจสูงสุดกับขุนนาง ทหารและไพร่ ส่วนสังคมภายนอกประชาชนประกอบอาชีพตามความเหมาะสมในแต่ละท้องถิ่น ซึ่งมีความหลากหลายทางธรรมชาติทั้งพืชและสัตว์ ทั้งยังสะท้อนความเชื่อเกี่ยวกับผีและไสยศาสตร์ ความเชื่อทางศาสนาพุทธ และความเชื่อในสถานที่ศักดิ์สิทธิ์ต่างๆ ซึ่งเป็นที่ยึดเหนี่ยวทางจิตใจของผู้คนในยามสงคราม