พัฒนาการของนโยบายการแก้ไขปัญหาที่อยู่อาศัยในชุมนนแออัดคลองเตย กรุงเทพมหานคร

Abstract

ชุมชนแออัดคลองเตยที่นับได้ว่าเป็นชุมชนแออัดที่ใหญ่ที่สุดในประเทศไทย ได้ผ่านกระบวนการแก้ไขปัญหาที่อยู่อาศัยด้วยนโยบายที่ หลากหลาย แต่ที่ผ่านมายังไม่ปรากฏว่าได้มีการศึกษาถึงพัฒนาการของนโยบายการ แก้ไขปัญหาที่อยู่อาศัยในชุมชนแออัดคลองเตย ในรูปแบบที่ต่อเนื่อง ซึ่งน่าจะมีประโยชน์ ทำให้เกิดความรู้ความเข้าใจถึงประสบการณ์ในการแก้ไขปัญหาที่อยู่อาศัยสำหรับชุมชนแออัด และเป็นบันทึกถึงการพัฒนาที่อยู่อาศัยของชุมชนแออัดที่ผ่านมา ที่สามารถใช้เป็นสื่อในการเรียนรู้สำหรับผู้ปฏิบัติงาน หรือผู้วางนโยบาย ในการที่จะแก้ไขปัญหาชุมชนแออัดต่อไป การศึกษานี้ เป็นการศึกษาถึงพัฒนาการของนโยบายการแก้ไขปัญหาที่อยู่อาศัย รวมถึงปัจจัย ในการเปลี่ยนแปลงนโยบายการแก้ไขปัญหาที่อยู่อาศัยที่ผ่านมาของชุมชนแออัดคลองเตย ซึ่งได้ทำการศึกษาโดยการค้นคว้าจากเอกสาร ด้วยกระบวนการวิจัยแบบวิเคราะห์เนื้อหา ร่วมกับการสัมภาษณ์แบบเจาะลึก ที่ได้สัมภาษณ์กลุ่มประชากรสองกลุ่ม ได้แก่ (1) กลุ่มผู้วาง นโยบายและปฏิบัติงาน และ (2) กลุ่มผู้ได้รับผลจากนโยบาย โดยกำหนดกลุ่มประชากรด้วยการให้ผู้เชี่ยวชาญที่มีประสบการณ์เกี่ยวกับ การวางนโยบายการแก้ไขปัญหาที่อยู่อาศัย และมีความรู้เกี่ยวกับการแก้ไขปัญหาที่อยู่อาศัยในชุมชนแออัดคลองเตยเป็นผู้กำหนดกลุ่ม ประชากรด้วยวิธีเฉพาะเจาะจง จากนั้นจึงได้นำข้อมูลจากการค้นคว้าเอกสารและการสัมภาษณ์มาวิเคราะห์ร่วมกัน ภายใต้แนวคิดทฤษฎี ตัวแบบการกำหนดนโยบายแบบแนวคิดทฤษฎีระบบ ซึ่งมีลักษณะแนวคิดสอดคล้องกับสภาพการณ์ที่เกิดขึ้นกับการกำหนดนโยบายการ แก้ไขปัญหาชุมชนแออัดคลองเตย โดยการวิจัยนี้ได้ทดสอบความเที่ยงตรงของข้อมูลด้วยการจัดการสนทนากลุ่ม ซึ่งผู้เข้าร่วมการสนทนา กลุ่ม คือ กลุ่มประชากรที่ได้ทำการสัมภาษณ์ในการเก็บข้อมูล ผลการศึกษาพบว่า พัฒนาการของนโยบายการแก้ไขปัญหาที่อยู่อาศัยใน ชุมชนแออัดคลองเตย เริ่มตั้งแต่ประมาณปี พ.ศ. 2500 ที่แก้ปัญหาโดยการไล่รื้อที่ใช้ความรุนแรง แต่ไม่สามารถดำเนินการแก้ปัญหาได้ เนื่องจากเกิดการต่อต้านและการเรียกร้องสิทธิ์ของชาวบ้าน มาสู่การแก้ไขปัญหาที่อยู่อาศัยโดยการดำเนินการของการเคหะแห่งชาติ ตั้งแต่ปี พ.ศ. 2516 ภายใต้กรอบ ข้อกำหนด รวมถึงข้อจำกัดในการใช้พื้นที่จากการท่าเรือแห่งประเทศไทย ซึ่งพัฒนาไปสู่นโยบายการแก้ไขปัญหาที่อยู่อาศัยด้วยการ (1) สร้างแฟลต (2) การวางแผนแม่บทการแก้ไขปัญหาชุมชนแออัดคลองเตย ด้วยการแบ่งพื้นที่ออกเป็นส่วนและแบ่งปันระยะในการดำเนินการพัฒนาด้วยวิธีการ (2.1) การจัดเตรียมที่ดินและสาธารณูปโภค (Site and Services) (70 ไร่) (2.2) การทำการปรับปรุงชุมชนในที่ดินเดิม (Slum Upgrading) (ชุมชนล๊อค 1-6) การรื้อย้าย ทั้งแบบในพื้นที่ใกล้เคียง และไปสู่พื้นที่ชานเมือง (ชุมชนวัชรพล) โดยในช่วงดำเนินการขั้นสุดท้ายนั้น ได้มีการสร้างแฟลตเพื่อแก้ไขปัญหาที่อยู่อาศัยแบบเร่งด่วน เนื่องจากปัญหาไฟไหม้ ในส่วนปัจจัยในการเปลี่ยนแปลงนโยบายนั้น พบว่า มีปัจจัยหลัก คือการเรียกร้องสิทธิ์และความต้องการในรูปแบบการอยู่อาศัยของชาวชุมชน โดยมีปัจจัยเร่ง คือ ความต้องการและข้อจำกัดในการใช้พื้นที่ของท่าเรือแห่งประเทศไทย ซึ่งทั้งหมดนี้จะถูกแปรเปลี่ยนเป็นนโยบายการแก้ปัญหา ภายใต้ปัจจัยแวดล้อมในการกำหนดนโยบาย ซึ่งประกอบด้วย (1) ปัจจัยด้านเศรษฐกิจ ที่เป็นการสนับสนุนเงินงบประมาณจากรัฐบาล (2) ปัจจัยด้านสังคมและประวัติศาสตร์ ที่เป็นสภาพการณ์ ข้อมูล และประสบการณ์ ซึ่งเป็นอิทธิพลในการกำหนดรูปแบบในการดำเนินการ (3) ปัจจัยด้านภูมิศาสตร์ที่เป็นลักษณะความพร้อมและความเป็นไปได้ในพื้นที่ดำเนินการ (4) ปัจจัยด้านวัฒนธรรม ในรูปแบบการร่วมมือระหว่างหน่วยงานต่างๆ และ(5) ปัจจัยอื่นๆ ที่เป็นทั้งการเชื่อถือและการต่อต้านภาพลักษณ์และการดำเนินการของการเคหะแห่งชาติ พัฒนาการของนโยบายการแก้ไขปัญหาที่อยู่อาศัยที่เกิดขึ้นในชุมชนแออัดคลองเตยนั้น พบว่ามีความเกี่ยวเนื่องกัน แต่ไม่ได้เป็นการพัฒนาในลักษรณะของการต่อยอดจากพัฒนาการที่มีอยู่เดิม ซึ่งพัฒนาการของการแก้ไขปัญหาในชุมชนแออัดคลองเตย โดยมากเป็นผลมาจากปัจจัยภายนอกชุมชน ซึ่งได้แก่ นโยบายที่มาจากแนวนโยบายของรัฐบาล