การพัฒนากระบวนการเรียนรู้เพื่อเสริมสร้างพลังกลุ่มสตรีในการจัดการทรัพยากรธรรมชาติ

Abstract

การวิจัยนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อศึกษา 1) กระบวนการเรียนรู้ของกลุ่มสตรีในการจัดการทรัพยากรธรรมชาติ 2) วิเคราะห์ปัจจัยเงื่อนไขกระบวนการเรียนรู้เพื่อเสริมสร้างพลังกลุ่มสตรีในการจัดการทรัพยากรธรรมชาติ และ 3) เพื่อพัฒนากระบวนการเรียนรู้เพื่อเสริมสร้างพลังกลุ่มสตรีในการจัดการทรัพยากรธรรมชาติ โดยใช้ระเบียบวิธีวิจัยเชิงคุณภาพ ใน 2 กรณีศึกษา คือ กลุ่มสตรี บ้านทุ่งยาว ตำบลศรีบัวบาน อำเภอเมือง จังหวัดลำพูน และกลุ่มสตรีสมาคมคนทาม เขื่อนราษีไศล อำเภอราษีไศล จังหวัดศรีสะเกษ จากนั้นนำผลสรุปจากทั้ง 2 กรณีศึกษา มาปรับใช้กับกลุ่มสตรีบ้านม่วงชุม ตำบลครึ่ง อำเภอเชียงของ จังหวัดเชียงราย โดยใช้วิธีวิจัยเชิงปฏิบัติการแบบมีส่วนร่วม ผลการวิจัยพบว่า 1) กระบวนการเรียนรู้ในการจัดการทรัพยากรธรรมชาติของกลุ่มสตรีบ้านทุ่งยาวและกลุ่มสตรีสมาคมคนทาม มีขั้นตอนกระบวนการเรียนรู้ที่เหมือนกัน ดังนี้ (1) การร่วมกำหนดเป้าหมาย (2) การร่วมกำหนดแนวทางเลือกเพื่อให้ไปสู่เป้าหมาย (3) มีการวางแผนร่วมกัน (4) มีการปฏิบัติแบบมีส่วนร่วม (5) มีการสรุปบทเรียน และ (6) มีการถ่ายทอดองค์ความรู้ ซึ่ง 2 ขั้นตอนสุดท้าย เป็นขั้นตอนสำคัญที่ก่อให้เกิดพลังการพัฒนาศักยภาพของสตรีด้วยตนเอง อย่างไรก็ดี แต่ละพื้นที่มีลักษณะกระบวนการเรียนรู้เฉพาะตัว ได้แก่ กลุ่มสตรีบ้านทุ่งยาว มีลักษณะการรวมกลุ่มจากการ “ระเบิดจากภายใน” ส่วนกลุ่มสตรีสมาคมคนทามมีลักษณะการรวมกลุ่มจากการสร้างพื้นที่ขึ้นมาใหม่โดยร่วมกลุ่มกับภายนอก 2) ปัจจัยที่เหมือนกันของ 2 กรณีศึกษา มีปัจจัยภายใน ได้แก่ (1) ครอบครัว (2) ผู้รู้ในชุมชน และ(3) คนในชุมชน/สมาคม ปัจจัยภายนอก ได้แก่ (1) องค์กรพัฒนาเอกชนและ (2) องค์กรเครือข่าย สำหรับปัจจัยที่มีความเด่นชัดในกลุ่มสตรีบ้านทุ่งยาว ได้แก่ (1) วัฒนธรรมประเพณี (2) คนในชุมชน (3) ฐานทรัพยากร (4) ความเข้มแข็งของชุมชน และ (5) ผู้นำชุมชน กลุ่มสตรีสมาคมคนทาม ได้แก่ (1) แรงจูงใจภายใน (2) กระบวนการกลุ่มที่เป็นเครือข่าย (3) การดำเนินการแบบมีส่วนร่วมทุกฝ่าย (4) สภาพทางเศรษฐกิจ ส่วนปัจจัยภายนอกที่มีความโดดเด่นของกลุ่มสตรีบ้านทุ่งยาว คือ แนวคิดการจัดการป่าชุมชนและบทบาทสตรี สำหรับกลุ่มสตรีสมาคมคมทาม ได้แก่ (1) ผู้นำ (2) สื่อ และ (3) กระบวนการวิจัยชุมชน ทั้ง 2 กรณีศึกษามีเงื่อนไขที่เหมือนกัน คือ แนวทางการพัฒนาของรัฐ ส่วนเงื่อนไขที่แตกต่างกันของกลุ่มสตรีบ้านทุ่งยาว ได้แก่ 1) ช่วงระยะเวลา และ2) ความสนใจ ในขณะที่กลุ่มสตรีสมาคมคนทาม มีเงื่อนไข ได้แก่ 1) บริบท และ 2) การเป็นตัวแทนของครอบครัว 3) กระบวนการเรียนรู้เพื่อเสริมสร้างพลังกลุ่มสตรีในการจัดการทรัพยากรธรรมชาติ เป็นกระบวนการเรียนรู้จากฐานประสบการณ์และฐานของปัญหา มีขั้นตอนกระบวนการเรียนรู้ ดังนี้ 1) เรียนรู้ปัญหา 2) รวมกลุ่ม 3) ร่วมค้นปัญหา 4) ร่วมวิเคราะห์ทางเลือกและกำหนดแนวทาง 5) ร่วมวางแผน 6) ร่วมปฏิบัติร่วม 7) ร่วมถอดบทเรียน และ 8) ร่วมถ่ายทอด โดยมีเนื้อหา/องค์ความรู้สำคัญ คือ ความเข้าใจถึงความสัมพันธ์ระหว่างตนเองกับทรัพยากรธรรมชาติ ซึ่งมีเงื่อนไข ได้แก่ 1) บริบทของพื้นที่ 2) ความสนใจ 3) แนวทางการพัฒนาของสังคมไทย ทั้งนี้ ในกระบวนการต้องคำนึงถึงฐานความรู้ ประสบการณ์เดิม ฐานความคิดที่มีต่อบทบาททางเพศ ฐานทักษะและเทคนิคเชิงกระบวนการ และฐานการมีส่วนร่วม โดยมีปัจจัยภายในได้แก่ 1) ความเข้มแข็งของชุมชน 2) ครอบครัว และ 3) ผู้รู้ และปัจจัยภายนอก ได้แก่ 1) บทบาทของนักพัฒนา 2) นักวิชาการ และ 3) การสนับสนุนจากหน่วยงานภายนอก