การศึกษาเพื่อประกอบการวางแผนการใช้ที่ดินในพื้นที่ชานเมือง ทางด้านตะวันตกของกรุงเทพมหานคร : กรณีศึกษาเขตบางขุนเทียน

Abstract

เขตชานเมืองชั้นนอกของกรุงเทพมหานครเป็นเขตต่อชนบท (Rural-Urban Fringe) ที่มีการใช้ที่ดินส่วนใหญ่ในการทำเกษตรกรรม ซึ่งได้แก่ เขตหนองแขม บางขุนเทียน ตลิ่งชัน หนองจอก ลาดกระบัง และ มีนบุรี ในปัจจุบันพื้นที่เหล่านี้กำลังมีการเปลี่ยนแปลงการใช้ที่ดิน เป็นภาคนอกเกษตร เนื่องจากการแผ่ขยายตัวอย่างขาดระเบียบ (Urban Sprawl) ของเมือง การวางแผนการใช้ที่ดินอย่างรอบคอบจึงเป็นสิ่งจำเป็นเพื่อลดความขัดแย้งระหว่างการใช้ที่ดินแบบชนบทและแบบเมือง กลยุทธ์ในการป้องกันพื้นที่เกษตรกรรมเหล่านี้คือการแบ่งเขต (Zoning) เพื่อควบคุมการขยายตัวของชุมชนเมืองให้อยู่ในขอบเขตที่เหมาะสม งานวิทยานิพนธ์ฉบับนี้ได้ศึกษาถึงการเปลี่ยนแปลงการใช้ที่ดินในเขตชานเมืองชั้นนอก ตลอดจนเสนอแนะแนวทางในการวางแผนการใช้ที่ดิน โดยใช้เขตบางขุนเทียนเป็นกรณีศึกษา ผลจากการศึกษาพบว่าเขตบางขุนเทียน ผลจากการศึกษาพบว่าเขตบางขุนเทียนมีประวัติความเป็นมาตลอดจนลักษณะกายภาพเป็นแบบชนบท พื้นที่ทั่วไปเป็นที่ราบลุ่มซึ่งเหมาะแก่การเกษตรกรรม มีลำคลองมากมายถึง 150 คลอง มีพื้นที่ซึ่งใช้ในการทำเกษตร 108,263.7 ไร่ หรือ ร้อยละ 95.6 ของพื้นที่ทั้งเขตในปี 2522 แต่ในปัจจุบันลักษณะดังกล่าวกำลังเปลี่ยนแปลงไป โดยเฉลี่ยมีการเพิ่มขึ้นของพื้นที่เมืองประมาณ 301.8 ไร่ต่อปี เนื่องจากการขยายตัวของเมืองเข้าสู่พื้นที่ชนบท ความเป็นเมือง (Suburbanization) ที่เกิดขึ้นมีสาเหตุหลายประการ คือ การปรับปรุงด้านคมนาคมขนส่ง การขยายตัวของโรงงานอุตสาหกรรม การขยายตัวของที่อยู่อาศัยและการเพิ่มประชากรอย่างรวดเร็วของกรุงเทพมหานคร ผลจากการเปลี่ยนแปลงการใช้ที่ดินคือ พื้นที่ที่เหมาะสมกับการเกษตรกรรมมากที่สุดแห่งหนึ่งของประเทศกำลังสูญเสียไป ปรากฏการณ์ดังกล่าวก่อให้เกิดปัญหาหลายประการทั้งในเขตต่อชนบทเองและนอกพื้นที่ แต่ผู้ที่รับผลกระทบโดยตรงคือ เกษตรกร เนื่องจากการสูญเสียพื้นที่สำหรับประกอบอาชีพของตน ดังนั้นวิทยานิพนธ์ฉบับนี้จึงมุ่งศึกษาปัญหาของเกษตรกรที่เกิดจากการเปลี่ยนแปลงการใช้ที่ดิน โดยการออกแบบสอบถามและสัมภาษณ์ ผลที่ได้มีดังต่อไปนี้ – พื้นที่สำหรับประกอบอาชีพลดลงเนื่องจากการขยายตัวของอุตสาหกรรมและหมู่บ้าจัดสรรต่าง ๆมากขึ้น – ปัญหาน้ำเสีย น้ำเน่าและสารพิษซึ่งโรงงานอุตสาหกรรมปล่อยลงสู่ลำคลองต่าง ๆ เกษตรกรต้องใช้น้ำในลำคลองเพื่อการประกอบอาชีพ การดำรงชีวิตประจำวัน และ การคมนาคมขนส่งด้วย จึงก่อให้เกิดความเดือดร้อนอย่างยิ่ง – ปัญหาสภาพแวดล้อมเป็นพิษ ทำให้สัตว์น้ำต่าง ๆ ตามธรรมชาติ เช่น กุ้ง หอย ปู ปลา ลดจำนวนลง นอกจากนี้ยังทำให้การเพาะปลูกไม่ได้ผลดีเท่าที่ควร – ปัญหาเรื่องโจรผู้ร้ายมีมากขึ้น ในอดีตปัญหาเรื่องนี้มีน้อยมาก โดยเกษตรกรระบุว่าโจรผู้ร้ายตามอุตสาหกรรมเข้ามา คนในท้องถิ่นเองไม่มีปัญหาเรื่องนี้มากนัก อย่างไรก็ตามปัญหาดังกล่าวเป็นปัญหาร่วมของเกษตรกรทุกอาชีพ แต่เนื่องจากเขตบางขุนเทียนมีพื้นที่อุดมสมบูรณ์ จึงมีการประกอบการเกษตรหลายประเภท ที่สำคัญคือ การทำนา ทำสวน และเลี้ยงสัตว์น้ำ ซึ่งแต่ละกลุ่มต่างประสบปัญหาเฉพาะตัวไม่เหมือนกัน และมีความขัดแย้งกันเองในการประกอบอาชีพเกษตรด้วย วิทยานิพนธ์ได้แดสงถึงเป้าหมายหลักของแผนการใช้ที่ดินของเขตบางขุนเทียนซึ่งได้กำหนดขึ้นจากผลประโยชน์ของประชาชนส่วนใหญ่ คือ เกษตรกร พิจารณาร่วมกับแนวโน้มการใช้ที่ดินอันเนื่องมาจากโครงการต่าง ๆที่จะเกิดขึ้นในเขตบางขุนเทียนและพื้นที่ต่อเนื่อง รวมทั้งปัญหาความขัดแย้งระหว่างเกษตรกรรมแต่ละประเภทด้วย ในที่สุดจึงได้กำหนดเป้าหมายหลักคือการอนุรักษ์พื้นที่เกษตรกรรมไว้ โดยมีนโยบายการวางแผนการใช้ที่ดินคือ – เขตบางขุนเทียนจะต้องมีการใช้ที่ดินเหมาะสมตามสมรรถนะของดิน – กำหนดขอบเขตการขยายตัวของชุมชน เมืองให้อยู่ในที่ที่เหมาะสมโดยไม่รุกล้ำพื้นที่เกษตรกรรม – ส่งเสริมโครงการพัฒนาพื้นที่เกษตรกรรม – ป้องกันสิ่งจำเป็นพื้นฐานสำหรับการเกษตรกรรมคือ คูคลองต่าง ๆ และความอุดมสมบูรณ์ของดิน จากเป้าหมายหลักแลนโยบายดังกล่าวจึงได้เสนอแนะแนวทางการกำหนดแผนการใช้ที่ดินในเขตบางขุนเทียน ซึ่งประกอบด้วยพื้นที่ เกษตรกรรมและพื้นที่เมืองแยกจากกันอย่างเด่นชัด โดยมีมาตรการต่าง ๆ เพื่อให้เกิดผลในทางปฏิบัติ นอกจากนี้การศึกษายังได้เสนอแนะการแก้ปัญหาความขัดแย้งระหว่างเกษตรกรรมประเภทต่าง ๆ เพื่อให้เกิดความจูงใจแก่เกษตรกรในการประกอบอาชีพ รวมทั้งเพื่อให้พื้นที่ชานเมืองสามารถรักษาสภาพการเป็นพื้นที่เกษตรกรรมไว้ได้ต่อไป